Vol. 23-24 Núm. 1 (2017)

Os países lusófonos rexestran diferentes niveles na promoción da Educação Ambiental (EA). Unha primeira enquisa realizada no 2017 mostra que a EA é, en xeral, competencia dos Ministerios de Medio Ambiente e  Educación, cun papel específico reservado para a autoridade local e para as escolas. O apoio público está xeneralizado na maioria dos países, sendo, no entanto, mais significativo no Brasil e en Portugal. Xa o apoio das organizacións internacionais verifícase, sobretodo, nos países de África e en Timor, mentras que as ONG nacionais, fundacións e empresas nacionais que actúanno campo da EA están presentes, ainda que a diferentes niveis, en todos os países e contextos. En definitiva, estes primeiros resultados demonstran que a EA xa entrou nas axendas pública e políticas de todos os países, ainda que de forma desigual e nalgúns países ainda é embrionaria. Así, é particularmente importante aprofundar o coñecemento e a análise do campo da EA nos países da CPLP, para reforzar a eficácia da sua implementación e a mellorar as políticas públicas nestes territorios, garantindo maior resiliencia para enfrentar os desafíos que se aproximan.

Este artigo presenta o proceso participativo de estruturación do monitoreo e a avaliación de proxectos e políticas públicas de educación ambiental (EA) no Brasil. O proceso ten sido desenvolvido pola ANPPEA - Articulación Nacional de Políticas Públicas para la Educación Ambiental, co obxectivo xeral de contribuir a fornecer as políticas para a transición a sociedades sostibles no país. Deste xeito, estase desenvolvendo unha plataforma dixital ancorada nunha base de datos subsidiada por indicadores de monitoreo e avaliación. O marco teórico e metodolóxico que respalda o proxecto da Plataforma Brasileña de Monitoreo e Avaliación de Políticas Públicas para la Educación Ambiental está respaldado por políticas públicas multicéntricas, nas que o goberno e a sociedade ten responsabilidades compartidas e se colocan como socios para a formulación, implementación e monitoreo.  O marco tamén permite unha visión a múltiples escalas das políticas públicas para EE, comezando pola identificación de actores nas súas diferentes áreas e escalas de influencia espacial, ofrecendo elementos relevantes para a análise do alcance e a relación entre as políticas públicas nos territorios. Até o momento, arrededor de 300 persoas de diferentes representacións teñen participado no proceso, o que  resulta no diagrama de dimensións articuladas de indicadores para monitorear e avaliar as políticas públicas para EE.

Este texto presenta unha análise da capacitación de formadores en educación ambiental (EA) desenvolvida polo Coletivo Educador Ambiental de Campinas (COEDUCA), estimulada por unha política pública en Brasil. O obxectivo era capacitar a educadores ambientais nunha perspectiva crítica, libertaria e emancipadora, buscando conferir un maior poder para regular a sociedade sobre o Estado, é dicir, capacitar os cidadáns que son activos na defensa e expansión dos seus dereitos e que se autodeterminen para actuar. contribuíndo así á construción de sociedades sostibles. O enfoque analítico está en aumentar e/ou diminuír o poder de actuar.

En San Tomé e Príncipe, os cambios nos estilos de vida e os patróns de consumo provocaron un aumento das importacións e a comercialización dunha ampla variedade de produtos envasados, o que levou a un aumento na produción de residuos sólidos urbanos (RSU). Ao ser un país insular, a xestión de residuos foi un problema engadido. Por iso adquiren maior urxencia os proxectos de educación ambiental, que fomentan a redución, reutilización e separación en orixe. Con este estudo pretendemos coñecer os usos que os visitantes da Papeleira de Reciclaxe fan dos residuos recolleitos e a importancia económica desta actividade para as familias, para concienciar aos diferentes axentes relacionados coa xestión dos RSU da importancia da prevención e redución da produción de residuos. Aplicouse un cuestionario aos visitantes da Papeleira de Reciclaxe e realizouse unha entrevista aos representantes das Cámaras Distritales de *Água-Grande e Mé-Zochi. Realizouse unha acción para concienciar aos nenos que asistían á escola máis próxima. Os resultados mostran que existe unha percepción xeneralizada das consecuencias nocivas do manexo directo e o non tratamento dos RSU, pero perpetúan a súa recolección por razóns económicas e pola falta de aplicación de regras de manexo máis restritivas.

Asumindo o rol estratéxico dos municipios, as comunidades locais e a educación ambiental no esforzo conxunto de resposta ao cambio climático, o proxecto ClimAdaPT.Local tivo como obxectivo desenvolver Estratexias Municipais de Adaptación ao Cambio Climático e a súa integración na planificación municipal. Pretendíase lograr este obxectivo mediante o desenvolvemento de ferramentas e metodoloxías de implementación que incluíron a participación do persoal técnico municipal de 26 municipios e tamén a participación e capacitación das comunidades locais. Estes últimos aspectos xurdiron como unha condición sine qua non para lograr os obxectivos predefinidos e para crear novas oportunidades de transformación individual e social que mellorarían a resiliencia local e global. Para iso, contouse, entre outros actores, coa mobilización dos docentes, a súa experiencia formativa e a súa capacidade pedagóxica para promover os procesos de reflexión individual e colectiva. Centrándonos nos resultados dunha enquisa por cuestionario, este capítulo describirá algunhas conclusións dunha análise comparativa que postula o valor agregado dos docentes no proceso de mobilización comunitaria e confronta as súas posturas, capacidades e predisposicións coas doutros actores igualmente mobilizados para a adaptación e protección do medio ambiente.

O desperdício de alimentos pasou a ser discutido con constancia en razón da necesidade de se erradicar a fame e de problemas ambientais. Nese sentido, a UFRGS CLN desenvolveu en escolas municipais de Caxias do Sur/RS, xuntamente coa Prefectura Municipal, a UCS e o Instituto Pampeanos de Preservación Ambiental, un proxecto de educación ambiental con foco no combate ao desperdício de alimentos. O proxecto contemplou máis de 1.100 estudantes de 6º ao 9º ano do ensino fundamental, contando con actividades extracurriculares propostas por un grupo multidisciplinar. Como exemplo, pode ser citado o plantio de hortas nas escolas; a realización de seminarios tratando da relación do desperdício de alimentos co medio ambiente; gincanas; e talleres de compostagem e culinária. Para a execución das accións, foron seleccionadas pola prefectura cinco escolas con situacións de vulnerabilidade social. Do total de indicacións das escolas, 84,7% sinalizan que os estudantes se mostraron satisfeitos coas actividades desenvolvidas e 93,7% que os ministrantes foron esclarecedores durante as intervencións. En relación ás informacións de estudantes, 50,0% das indicacións informan que foron tomadas iniciativas en casa tras o inicio do proxecto na escola. Os resultados foron considerados satisfactorios, habendo espazo para perfeccionamentos.

Este artigo presenta os resultados dunha enquisa sobre o cambio climático global no contexto escolar. Os datos foron colleitados cun grupo de mestres de escolas públicas na cidade de Curitiba / PR (Brasil). A investigación tivo como obxectivo identificar a relación que os docentes de Ciencias Naturais de 6º e 7º de Educación Primaria constrúen entre os contidos da súa disciplina (efecto invernadoiro, capa de ozono, dióxido de carbono) e o cambio climático global, considerando o potencial que estes contidos teñen. utilizado para realizar accións no campo da Educación Ambiental. Así, o apoio dos autores definiuse sobre bases teóricas como: Artaxo (2014), González-Gaudiano e Meira-Cartea (2009) e Teixeira e Torales (2014). Adoptouse a metodoloxía cualitativa, coa recolección de datos realizada mediante entrevistas cos docentes. Na análise dos datos, notouse que os participantes relacionaron os contidos que ensinan co cambio climático global, aínda que sen articulación coas outras áreas do coñecemento, o que restrinxe a interpretación do fenómeno que se caracteriza por ser complexo, híbrido e require un Esforzo interdisciplinario para a súa comprensión.

A aquaponia é unha actividade que conxuga a aquacultura e a hidroponia. Xeralmente, consiste na creación en circuíto pechado de peixes e plantas, sendo ambos destinados á alimentación humana. Os peixes excretam compostos azotados, os cales, tras transformación por bacterias nitrificantes, son utilizados como nutrientes polas plantas. Así, a auga fica limpa de novo e dispoñíbel para os peixes. Este circuíto pechado permite aumentar a produción de alimentos de forma sustentada, aforrar auga e evitar polución dos solos e das augas. A aquaponia é un concepto transversal a diversos contextos, que van desde o nivel local, dunha agricultura de subsistência, até un nivel global, marcado pola sobrepopulação e pola depleção de recursos. Por este motivo, a aquaponia ten vindo a ser abordada de forma emerxente por programas de educación ambiental un pouco por todo o mundo. A EPAMAC é unha escola profesional en Portugal, que está presente en diversos proxectos asociados ao tema e ten vindo a revelarse unha institución embaixadora do concepto de aquaponia no sistema educativo portugués.

Os patróns de consumo de alimentos inflúen significativamente no cambio climático (AC), que foron “ mediterraneando” o norte da Península Ibérica. Dado que o cambio de comportamento é o compoñente máis crítico e a dieta é un dos aspectos cuxas decisións persoais poden influír máis neste cambio, é importante que os equipos de educación ambiental ( EqEA) actúen a nivel comunitario. O proxecto ten como obxectivo promover as EqEA como mediadoras entre os estándares alimentarios AC e as comunidades locais, na Eurorrexión do Eixo Atlántico (Galicia e Norte de Portugal). A través da investigación-acción e tres niveles de EqEA - un EqEA piloto, un conxunto restrinxido de EqEA, un conxunto non limitado - haberá unha intervención sociopedagógica. Os dous primeiros niveis participarán en grupos I-A e en accións formativas, e todos os niveis recibirán formación. Espérase que este proxecto contribúa á conciencia da relación entre a dieta e a AC, así como a un cambio na conduta alimentaria dos cidadáns e comunidades involucradas en relación coa AC.

Os equipos de educación ambiental para a sustentabilidade ( EqEA) son un potenciador importante para o desenvolvemento local. No presente traballo pretendíase construír unha estratexia en educación ambiental coa instalación dunha EqEA no territorio acuñado como núcleo de Entre-Norte-e-Centro. Este territorio, bisagra entre as rexións continental do norte e centro de Portugal, consta de sete comarcas: Aguiar dá Beira, Castro Daire, Moimenta dá Beira, Sátão, Sernancelhe, Tarouca e Vila Nova de Paiva. Neste ámbito territorial rural destaca o cultivo de maceiras, destacando as tradicionais variedades de mazá certificadas. Cabe destacar a existencia dunha EqEA rexistrada no Sistema Nacional de Información Ambiental. A opción de implantar a “Quinta Pedagóxica dá Maçã” neste territorio xorde de ser unha EqEA innovadora con múltiples valencias –non existe unha EqEA con características similares na Península Ibérica–, que achega valor aos recursos endóxenos existentes. Suxírese que a “Quinta Pedagóxica dá Maçã” sitúese no municipio de Moimenta dá Beira ou Tarouca, xa que teñen a área máis grande ou con hortos de froitas frescas ou para futura introdución, máis recursos hídricos e fácil acceso. Esta EqEA terá proxección, atractivo e competitividade se o compromiso das sete comarcas é cohesionado, cooperativo, participativo e innovador.

Santiago de Compostela conta con hortas urbanas municipais dende 2008 grazas a un proxecto piloto de instalación de parcelas no parque de Belvís, no marco dunha estratexia consistorial para diversificar os usos das zonas verdes en clave de ocio saudable. Como finalidades, a recuperación dos saberes tradicionais, a mellora paisaxística e a promoción da agricultura ecolóxica. Nove anos despois, coa disposición de novas instalacións como resposta á demanda, a cidade goza dunha rede que integra cinco espazos máis, sumando ao redor de duascentas parcelas. O perfil das participantes é diverso, facilitando interaccións interxeracionais e á emerxencia de dinámicas sociocomunitarias. Porén, malia o seu potencial socioeducativo, non se conta cun programa de Educación Ambiental asociado dende 2011. Este traballo pretende salientar a relevancia destes equipamentos para a promoción dunha alimentación sustentable e a reconciliación cidadá coa riqueza cultural e biolóxica dos agroecosistemas galegos. Para tal fin, profúndase nesta experiencia dende as olladas das súas protagonistas, mediante entrevistas semiestruturadas a usuarias e responsables técnicas e políticas, complementadas cun grupo de discusión. O que en definitiva se pretende é suscitar a reflexión acerca das implicacións deste tipo de iniciativas para a construción dunha cultura da sustentabilidade social e ambiental nos contextos urbanos galegos.

O desafío para o equipo de medio ambiente do Instituto Nacional de Metroloxía, Calidade e Tecnoloxía de Brasil é sensibilizar á institución sobre a importancia da conservación da biodiversidade, cando se dá conta de que a xestión non prioriza a minimización dos impactos negativos das operacións no medio ambiente. Resulta que o seu Campus Laboratorio está xusto no encontro de tres unidades de conservación e promove a conectividade entre os remanentes da Mata Atlántica, no fragmentado paisaxe periurbano das aforas de Río de Janeiro. Así, temas como a disposición de residuos, o tratamento de efluentes e o mantemento de áreas externas non poden descoidarse e deben incluír a recuperación de áreas protexidas degradadas nas ribeiras dos ríos e nas ladeiras. Para gañar espazo nos medios e na axenda institucional, o equipo promove plantacións, carreiros e charlas, abertos aos empregados, pero que teñen como obxectivo sensibilizar aos directivos sobre o cumprimento da lexislación. Coa divulgación do evento e os seus resultados, chega a todos, por baixo e por encima da xerarquía institucional. Por tanto, espérase un maior compromiso dos xestores en materia ambiental. Este traballo presenta un panorama da Educación Ambiental en Inmetro, discute alternativas ás prácticas consolidadas e avalía a súa aplicación, permitindo a súa mellora futura.

Hoxe en día, a ciencia cidadá é recoñecida como unha das formas emerxentes de achegar a ciencia á cidadanía, mostrando a súa capacidade para contribuír a unha ciencia máis participativa e a súa implicación nas distintas actividades desenvolvidas, é dicir, as que se centran na educación para a sustentabilidade. Non só está en xogo o potencial da ciencia cidadá como estratexia para unha acción máis participativa da cidadanía, senón, fundamentalmente, o seu potencial de compromiso e implicación nos principais retos da sociedade actual. A preservación e promoción da biodiversidade é un dos exemplos aquí e cuxa conexión entre os que fan ciencia e os cidadáns é fundamental para o cumprimento dos obxectivos propostos. No presente caso, preséntanse como exemplos a creación dunha base de datos de biodiversidade sustentada no concepto de ciencia cidadá e promotora da biodiversidade urbana e un proxecto de redución e valorización de residuos, que promove a redución da acumulación de residuos nas cidades. polo Laboratorio Paisgaem en Guimarães. A ciencia cidadá pode, por tanto, ser unha ferramenta esencial na capacidade que demostra para involucrar aos cidadáns comúns, e pode e debe usarse como un instrumento de motivación da comunidade escolar para a súa participación e responsabilidade, é dicir, na protección e promoción da biodiversidade.

Un dos principais obxectivos do CMIA de Vila do Conde é a monitorización de descritores ambientais e, en consecuencia, a divulgación dos valores, recursos e problemáticas ambientais. As actividades con maior éxito entre os nosos visitantes son os recorridos exploratorios, que nos permiten dar a coñecer innumerables especies e promover alteracións de comportamento en diferentes rangos etarios, que van desde o preescolar ata a idade adulta. Nestas actividades observaron aves, plantas e especies mariñas, e rexistraron información sobre elas na plataforma en liña: BioDiversity4 all - Biodiversidade para todos. Desenvolveuse un estudo realizado aos participantes nestes recorridos, onde verificamos que estas actividades permitiran estimular, motivar e explicar ao público que nos visita que todos poden contribuír directamente mediante unha forma lúdica coa recuperación da biodiversidade, contribuíndo eficazmente coa conservación da biodiversidade e o medio ambiente que os rodea.

A partir de 1983, na Escola Superior de Agricultura “ Luiz de Queiroz”, da Universidade de São Paulo ( ESALQ / USP), iníciase un proceso de desenvolvemento na área de educación ambiental, que culmina coa creación, xa no 2000s., Desde as disciplinas ata os cursos de pregrado e posgrao. As materias teñen en común a perspectiva de que os estudantes lideren a súa propia formación como profesionais e cidadáns. Ancorados en perspectivas teóricas relacionadas co ambientalismo, o utopismo e a educación emancipadora, desenvolven dúas técnicas destacadas neste artigo: Intervención Mínima / Máxima Posible ( MIP) e Caderno de Rexistro. A investigación que sustenta este artigo é cualitativa, utilizando a observación participante, avaliacións procedementais e intervencións educativas con estudantes das disciplinas mencionadas. Os resultados resultaron positivos desde o punto de vista da implicación e participación, deixando dúbidas sobre a profundización real de contidos específicos. Nótase o desenvolvemento de protagonismo, autonomía e capacidade para articular contidos e accións nos estudantes. O uso das técnicas mencionadas suxire favorecer o desenvolvemento de suxeitos comprometidos cos cambios no seu territorio e preséntase como unha proposta para mellorar os procesos de ensino e aprendizaxe na educación superior.

En 2012, levou a cabo unha Avaliación da Integración da Educación Ambiental nos novos plans de estudos escolares de Cabo Verde (educación básica e secundaria). Visitáronse seis institucións educativas, tres de educación básica (dúas con novo plan de estudos e unha con antigo plan de estudos) e tres de educación secundaria (unha con novo plan de estudos e dous con antigo plan de estudos), todas na Isla Santiago. Valorouse positivamente o novo plan de estudos para a integración de EA e desenvolvéronse lineamientos estratéxicos, buscando contribuír á mellora do proceso.

En S. Tomé e Príncipe foi creado o Parque Nacional Obô en 2006 coa misión de preservar a importante biodiversidade do territorio. O presente estudo procurou verificar o coñecemento e perceções acerca do Parque de 112 alumnos a frecuentar dúas escolas no Distrito da Capital, 51 do 7.º ano e 61 do 11.º ano de escolarización. Para tal foi administrado un questionário que visaba saber se os alumnos xa visitaran o Parque; se sabían as razóns da súa creación; o tipo de actividades que nel debían ser ou non permitidas; as vantaxes e desvantagens da súa existencia; e se xa foran beneficiados ou non pola súa existencia. O teor das respostas foi moi semellante nos alumnos de ambos os anos de escolarización, tendo a maioría afirmado nunca visitar o Parque e manifestado dificultades no localizar xeograficamente. Conseguiron, aínda así, avanzar con razóns que estiveron na base da súa creación, destacando máis vantaxes do que desvantagens e afirman nunca ser prexudicados pola súa existencia en termos persoais ou familiares. Globalmente, os inquiridos revelan un significativo descoñecemento do Parque Nacional e a escola non parece ter aínda contribuído o suficiente para a súa divulgación e visitação.

Este artigo pretende dar a coñecer a importancia dos proxectos de educación ambiental no 1º Ciclo de Educación Básica, a través de Actividades de Enriquecemento Curricular (AEC). É nos primeiros anos de escolaridade que os estudantes deben comezar a traballar en temas relacionados coa educación ambiental, co fin de sensibilizalos sobre as boas prácticas ambientais. Neste contexto, o proxecto “Reciclamos ou Mundo” apareceu no Grupo Escolar Gonçalo Mendes dá Maia, en alianza co Concello de Maia, impulsado pola AEC. O proxecto en cuestión tiña como obxectivo concienciar aos estudantes sobre a importancia dos conceptos de reciclaxe, a política 4'RS e a importancia dunha correcta xestión dos residuos. Tamén tivo o propósito de alertar aos estudantes sobre os impactos negativos que ocasiona a produción de residuos e coñecer o camiño desde a súa produción ata o seu destino final.

Este artigo ten como obxectivo presentar as actividades desenvolvidas na disciplina de Ciencias Naturais, a partir do 6ou ano de escolaridade, con alumnos con Necesidades Educativas Especiais ( NEE), tendo subxacentes Actividades da Vida Diaria ( AVD) relacionadas co consumo de auga, co obxectivo de concienciar sobre a importancia deste recurso, así como a necesidade de racionalizar o seu consumo. A auga potable é un ben cada vez máis escaso, sendo cada vez máis sostible o seu uso e gobernanza, propósito que debe involucrar a toda a comunidade, o que implica incluír aos nenos/novos con NEE, que poden / deben contribuír tamén a lograr os devanditos deseños. Considerando que a Escola é unha institución de ensino e aprendizaxe esencialmente formal, onde o coñecemento do recurso hídrico, o seu manexo e uso sustentable son contidos curriculares de obrigado cumprimento para todos os estudantes, desenvolveuse un conxunto de actividades prácticas baseadas nas AVD que permiten a Implicación directa dos estudantes con NEE neles, facéndoos cidadáns plenos, máis coñecedores e, en consecuencia, máis implicados na comunidade e contorna que integran.

O presente artigo ten como finalidade dar a coñecer algunhas actividades desenvolvidas con alumnos con Necesidades Educativas Especiais (NEE), pertencentes a unha clase de 1.º ano de escolarización, recorrendo á #metodoloxía enformada polo Ensino Experimental das Ciencias e a temáticas ambientais pertinentes, como, por exemplo, a utilización da auga mentres recurso cada vez máis escaso, dominio en que a Educación Ambiental se revela preponderante.  Preténdese que os alumnos con NEE sexan cidadáns o máis autónomos e interventivos posíbel, nunha sociedade cada vez máis complexa e consumista, onde as escollas de todos en xeral, e de cada un en particular, poderán facer a diferenza en termos de utilización racional e sustentábel de recursos escasos e ameazados pola má xestión do ser humano. Unha escola inclusiva ten a función, mentres institución, de crear condicións para que todos os alumnos aprendan xuntos, independentemente das dificultades e das diferenzas, tal como preconizado pola Declaración de Salamanca. Sendo a temática da auga un contido curricular de abordaxe obrigatoria para todos os alumnos, foi elaborado un conxunto de actividades prácticas e experimentais coa intención dos axudar a tomar consciencia da importancia da correcta xestión da auga e do envolvemento de todos para alcanzar tal propósito. Tras a participación dos alumnos nestas actividades, verificouse que conseguiron facer conexións con outras realidades relacionadas coa temática, extrapolando para situacións do cotián.

No marco dun proxecto municipal máis amplo orientado ao desenvolvemento sostible do territorio, o programa PEGADAS - Programa Ecolóxico de Guimarães para o Desenvolvemento Ambiental Sostible tivo como obxectivo reforzar a educación e conciencia ambiental nun contexto de promoción dos obxectivos globais consagrados na Axenda 2030 e que impón como obxectivo esencial a garantía da adquisición de “coñecementos e habilidades necesarias para promover o desenvolvemento sostible a través da educación para o desenvolvemento sostible e estilos de vida sostibles”, poñendo como prioridade os eixos de protección ambiental, a través do uso de enerxías renovables, acción contra o clima cambio, protección da vida mariña e terrestre, produción e consumo sostibles ou desenvolvemento de comunidades sostibles (Centro Rexional das Nacións Unidas para Europa Occidental, 2016). Os seus principios son a equidade, a transversalidade e o ámbito de acción nas súas interaccións coas escolas en particular e a comunidade en xeral en xeral.

Os estudos demostraron a ausencia da institución escolar na traxectoria de vida de grupos empobrecidos como os recolectores de materiais reciclables. O obxectivo do traballo foi coñecer as traxectorias de vida e os procesos escolares dos alumnos fillos de recolectores de materiais reciclables dunha escola pública do Distrito Federal- DF, situada en Brasil. Propúxose o método autoecobiográfico, centrado nos talleres, a observación participante e o diario de campo, baseado na fenomenología e a hermenéutica para a análise do proceso. Participaron 65 alumnos de 4º ano de primaria. Pódese inferir que a supervivencia e o vivir na entulleira apuntan á degradación socioambiental e laboral, pero sinalan a complexidade do encontro da precaución e a creatividade. A familia é o territorio das relacións afectivas, onde o traballo e a vida entrelázanse. A escola emerxe como un territorio de contradición, pero apunta á existencia de elementos de positividade. Pertenza ao lugar, no que se establecen símbolos, relacións e historias como elementos fundadores de autobiografías e biografías colectivas. Por iso, destácase a importancia de escóitaa destes alumnos por parte da escola para a constitución de utopías baseadas na autoeducación, a autoconciencia e a autonomía como forma de reconectar a educación escolar coa vida.

O artigo ten como obxectivo dilucidar cuestións relacionadas co pensamento ecolóxico, filosófico, antropolóxico e social contemporáneo relacionados coa Xustiza Ambiental, levando ao debate o caso das comunidades de Oriximiná/PA xunto cunha profunda crítica aos paradigmas dominantes do coñecemento ambiental e a Educación Ambiental. si mesmo. A investigación sinala que a xustiza ambiental, así como a educación ambiental, establécese no espazo que é do conflito, da disputa pola reapropiación da natureza e a cultura, onde a natureza e a cultura resisten fronte á imposición de valores. e procesos cando se converten en valores de cota de mercado. En Brasil, as “poboacións tradicionais” foron desprazadas das súas terras durante décadas para dar paso a presas, proxectos mineiros, agricultura a gran escala, construción civil, turismo masivo, talla e estradas, a miúdo con base no paradigma da “propiedade”.

Inserido no universo da educación ambiental, este artigo presenta unha discusión, resultado dunha investigación doutoral, sobre a contribución da Educación Ambiental á alfabetización e formación humana cun grupo de traballadores dunha cooperativa de recolectores de residuos sólidos na cidade de Goiânia, Goiás, Brasil. A experiencia buscou interfaces entre Educación Ambiental (EA) e Educación Popular ( EP), tendo como referencia a transversalidade, segundo René Barbier, e a educación liberadora, na concepción de Paulo Freire. A observación participante, o círculo de conversación e as entrevistas semiestructuradas foron procedementos utilizados para construír os datos. A experiencia ampliou a mirada en relación ao rol social e ambiental dos recolectores e a relevancia da educación ambiental como xeradora da percepción da pertenza do recolector á sociedade humana. Destacou o recoñecemento do recolector como profesional, de acordo coa Lei 12.305/2010, que instituye a Política Nacional de Residuos Sólidos, e favoreceu o enfrontamento do sentimento de marxinalidade. Saliéntase a importancia da contribución de EA á realización dunha educación transformadora, fortalecendo os principios da EF. Os vínculos mergullados xurdiron ao articular o compromiso co cambio social e a sustentabilidade da rede da vida a escala local e planetaria.

O patrimonio natural de San Tomé e Príncipe foi identificado e recoñecido pola comunidade científica, proceso no que se destacou a súa rica diversidade biolóxica máis que xeolóxica, a pesar da súa importancia relativa. A relación da comunidade cos recursos naturais do arquipélago foise intensificando e promovendo impactos significativos, como o demostra o progresivo esgotamento do bosque, a erosión costeira e a extracción furtiva de áridos, entre outras situacións identificadas. Promover un maior e mellor coñecemento do patrimonio natural de San Tomé e Príncipe, así como modelos de relación máis harmoniosos entre a comunidade e este patrimonio, é un obxectivo da Educación Ambiental. A Educación Ambiental promove a sensibilización, a formación, a difusión, a promoción e a mellora do coñecemento relacionado co patrimonio natural / ambiental, converténdose nun vehículo de intervención e desenvolvemento comunitario. Desta forma, pode contribuír ao desenvolvemento do arquipélago nos seus diversos niveis -abarcando múltiples actores neste proceso educativo, a saber establecementos educativos, organizacións non gobernamentais con inquietudes ambientais e de desenvolvemento, ordes profesionais e poder político, entre outros- tamén requirindo o dunha rede de cooperación / asociación esencial para o país e a defensa do seu patrimonio natural.

As relacións máis estreitas entre as institucións que comezaron a compartir unha área delimitada xeograficamente, dispostas a preservar as súas características naturais e posibilitar o desenvolvemento sostible é o problema que dirixiu o estudo cuxos primeiros resultados repórtanse aquí. O lugar é coñecido como Fazenda Saco, unha área de 3.200 hectáreas situada no Sertão do Pajeú, administrado polo Instituto Agronómico de Pernambuco (IPA). Entre as institucións que se benefician do intercambio atópanse a Unidade Académica Serra Talhada, o Parque Estatal Mata dá Pimenteira e o Asentamento Ivan Souto de Oliveira. O obxectivo foi perfilar a identidade cultural e ecolóxica da comunidade de veciños de Fazenda Saco, para que, nunha etapa posterior, e en base aos valores que os seus membros consideren importantes, adáptese un programa de formación sobre os valores da Cooperación e Respecto, co fin de facer a relación cultura/medio ambiente enriquecedora para todos. O método de investigación-acción permitiu identificar datos socioeconómicos e que orienta a preocupación ambiental da comunidade residente en Fazenda Saco (preocupación biosférica, altruísta ou egoísta). Esta metodoloxía tamén permitiu o establecemento dunha relación de cooperación entre as institucións involucradas e de respecto mutuo.

O presente traballo expón os resultados das accións do equipo de educación ambiental da Secretaría Municipal de Medio Ambiente, cos veciños de Ilha do Paty pertencentes ao Concello de São Francisco do Conde-BA e salienta a importancia das accións de sensibilización ambiental entre os pobos. e comunidades tradicionais. Ten como obxectivo demostrar unha experiencia no campo da educación ambiental non formal, suxerida pola Política Nacional de Desenvolvemento Sostible de Pobos e Comunidades Tradicionais, así como na Política Nacional de Educación Ambiental, baseada no trípode, o diagnóstico, a sensibilización e accións efectivas, nun estudo de carácter descritivo, exploratorio e bibliográfico, resultando nun levantamento de impactos ambientais, seguido de momentos de reflexión e promoción de xestos concretos para reverter os procesos que xeran degradación, culminando nun proceso paulatino de autorreconocimiento de degradantes actitudes cara á contorna local e as diferentes posibilidades de minimizar os impactos xerados.

Ekovongo é unha comunidade rural, cuxa poboación constrúe as súas vivencias nunha estreita relación coa terra e demais elementos que habitan a natureza. Nas últimas décadas Ekovongo ten registrado unha degradación acelerada do medio ambiente, causada principalmente pola explotación sen regras dos bosques, levada a cabo polos produtores de carbón vexetal para a súa comercialización, cuxos efectos repercuten no empobrecemento dos solos e, por conseguinte, na baixa produtividade agrícola. No ámbito da investigacion sobre o tema "Educación e Desenolvimento nas Comunidades Ovimbundu de Angoloa. Estudo Etnográfico da Comunidade de Ombala Ekovongo/Bié", inserido no Programa de Doutoramento aínda en curso na Universidade de Santiago de Compostela, destacouse, entre varios obxectivos, o de preservar a cultura local e o medio ambiente. O presente artigo ten por obxectivo, por un lado, analisar a problemática ambiental nos seus aspectos máis comúns e, por outro, identificar os problemas ambientais que a comunidade afronta actualmente e os saberes tradicionais que orientan a relación entre comuneiros e outros seres da natureza, en canto factores de desenvolvemento, que en esencia conforman as representacións sociais dos habitantes de Ekovongo ao redor da problemática ambiental.

O problema ambiental está relacionado co comportamento humano, demostrado na falta de conciencia necesaria para a preservación da natureza. O obxectivo principal deste traballo é verificar a viabilidade do Método Paulo Freire na práctica de ensino-aprendizaxe da educación ambiental, mediante o uso dunha aplicación informática, en dispositivos móbiles, co obxectivo de sensibilizar sobre o tema da preservación ambiental. A investigación, de carácter cualitativo, utilizou o estudo de caso. A investigación baseouse no Método Paulo Freire, considerando o principio de dialogicidad no acto educativo. A metodoloxía, desenvolta a través da análise das prácticas pedagóxicas realizadas nunha escola primaria, utilizou xogos computarizados como ferramenta pedagóxica. A investigación baseouse no principio de dialogicidad do acto educativo de Paulo Freire. Os resultados parciais confirmaron as afirmacións de Rabelo (2011) e Silva (2007) cando afirmaron que o uso pedagóxico do software, integrado coas dimensións dialógicas do coñecemento adquirido, a través dos círculos de cultura, xera a socialización dos estudantes, transformando as concepcións dos estudantes sobre o medio ambiente. Con base nos resultados, esta investigación propón ao proceso educativo o método de ensino freiriano, integrado ao uso de aplicacións para dispositivos móbiles, sinalizando unha educación renovada e aliñado aos novos contextos sociais.

Por tanto, esta investigación presenta unha análise do proceso de construción participativa dunha matriz de indicadores de Educación Ambiental (EA) para medir o avance da dimensión ambiental das escolas. Participaron do estudo 84 persoas da comunidade escolar de nove escolas públicas estatais situadas na cidade de Curitiba, estado de Paraná, Brasil. O enfoque metodolóxico elixido foi o cualitativo. Utilizamos metodoloxías documentais, investigación bibliográfica e metodoloxías participativas para a produción de datos. O proceso apoiou o desenvolvemento e mejoramiento dunha matriz de EA, que ten tres dimensións: xestión, currículo e espazo físico, incluíndo dez indicadores e cincuenta preguntas descritivas. Os participantes valoraron positivamente o traballo. O traballo desenvolvido permitiu reflexionar sobre as condicións socioambientales de cada escola, xerando coñecemento do traballo colectivo e o tema ambiental a partir do desafío de establecer indicadores de avaliación. Os resultados indicaron o potencial da ferramenta para promover a reflexión colectiva co obxectivo de acción-reflexión-acción en relación coa EA no contexto escolar.

No curso 2015/16, o alumnado de 1º e 3º de Educación Social participou nun proxecto de Aprendizaxe e Servicio (ApS) co colectivo de “Mulleres colleiteiras”. Os obxectivos fóron visibilizar o seu traballo de recollida e valorización dun residuo –aceites domésticos usados– e conseguir maior apoio da comunidade universitaria na recollida. “Mulleres colleiteiras” son unha cooperativa de traballo asociado formado por mulleres en situación de exclusión social, co apio da ONGD Arquitectura sen Fronteiras. A súa iniciativa ten un triple beneficio: económico, social e ambiental. O alumnado -no marco de tres materias- deseñou unha campaña de sensibilización centrada en tres dimensións: coñecer as razóns de exclusión social e laboral deste colectivo, coñecer os problemas do verquido de aceite doméstico na rede de auga potable e coñecer en profundidade a iniciativa das “mulleres colleiteiras”. Os resultados foron moi positivos por: o incremento de aceite recollido, o recoñecemento que recibiron as mulleres e a satisfacción do alumnado en aunar coñecemento-acción-transformación.

Dada a escala, riqueza e complexidade académica, social e cultural dos produtos que chegaron ao comité informador, dando conta das visións, recomendacións, propostas, desafíos e reflexións, o resultado dos paneis, a presentación de comunicacións, as plenario conferencias, mesas redondas, dos eventos paralelos e outras actividades do congreso, somos conscientes, por nosa propia natureza humana, que a proposta aquí presentada é máis un conxunto de intuicións que de conclusións.
Na inauguración, o presidente de Príncipe fíxonos unha pregunta que podería formar parte da filosofía da rede de educadores ambientais dos países de fala portuguesa e Galicia: como podemos seguir construíndo esperanza, nas nosas comunidades, despois do esgotamento dalgunhas certezas? que, nalgúns casos, asumimos que eramos atemporales e mesmo contamos cun respaldo cultural, aparentemente insubstituíble, que sustentaba nosa vella idea de progreso económico e social?
Esta declaración sinala posibles liñas para responder a esa pregunta. Neste sentido, partimos da necesidade de que a CPLP e todas as entidades involucradas apoien os seguintes puntos xerais.