Vol. 26 (2022)

Entre a Gloriosa e a IIª República, durante a Restauración borbónica, xesuítas e liberais enfrontáronse entre si a través de obras literarias. No transfondo desta disputa entre tradicionalistas e republicanos, entre clericais e anticlericais, arredor da cuestión relixiosa e a cuestión escolar, dirimíanse dous modelos educativos, e, á vez, dous modelos de sociedade: un tradicionalista, monárquico, confesional; outro progresista, republicano, laico. Obxectivar historicamente esta confrontación pode servir de axuda para tratar de resolver problemas herdados vencellados á relixión, á escola, aos sistemas de goberno, que seguen interpelándonos na actualidade.

Este artigo procura narrar a historia de vida de unha personalidade – Alexandre Luís da Cunha (1803-1852) – que naceu, viveu e faleceu no Funchal (illa da Madeira, Portugal), ainda que, por razóns diversas, nomeadamente, profesionais e políticas (por duas veces se encontrou na situación de exilado liberal), moveuse no mundo atlántico. A sua atividade profesional foi moi intensa e diversificada, ainda que se tivese identificado, de maneira especial, coa docencia. No texto procuran-se elucidar os aspectos mais imortantes da vida persoal e profesional de Alexandre Luís da Cunha, enfatizando a sua condición de liberal, manifestada na loita pola liberdade de expresión e polos valores relacionados coa tolerancia.

Adolfo Revuelta Fernández (1867-1935) graduouse na Escola Central de Ximnástica en 1889. Entre 1903 e 1923 exerceu de profesor da disciplina de Ximnasia no Instituto de Santiago e na Escola Normal. Introduciu as prácticas deportivas en Compostela, organizou as primeiras competicións e creou o primeiro club deportivo. Na súa cátedra no Instituto innovou a metodoloxía do ensino da Ximnasia aplicando o sistema sueco segundo a proposta desenvolvida polo doutor francés Philippe Tissié. Afondou nese modelo dedicando unha especial atención ao ámbito da educación física da muller. Divulgou as súas experiencias educativas a través de artigos, escritos e conferencias, ademais de promover ao longo de toda a súa vida a saúde e as prácticas físicas. Introduciu o movemento de exploradores (scoutismo) en Santiago e organizou e participou en múltiples das súas actividades. Na etapa final da súa traxectoria docente puxo a súa bagaxe compostelá ao servizo de iniciativas pioneiras, como o Curso Civil de Especialización en Educación Física para Mestras e Mestres na Escola Normal Central.

Desenvolvemos reflexións acerca da xénese do proceso de Apropiación da Pedagoxía Waldorf na Escola Jardim do Monte, Alhandra (Portugal), por medio do proxecto de formación continua Aprender a Aprender (PAA), iniciado en 1990. A investigación recorreu ao concepto de Apropiación de Certeau (1998, 2005), Chartier (1992,2002), Leontiev (2004), Ricoeur (1991), Carvalho e Pintassilgo (2011) e, para o estudo das institucións educativas, a Magalhães (2004). Buscouse unha perspectiva historiográfica educativa, a través da análise e interpretación de fontes documentais, iconográficas e testemuños orais. A xénese desta escola, do Xardín de Infancia ao 2º ciclo de ensino básico, remóntase a un grupo de profesoras de escolas públicas, do 1er ciclo ao ensino secundario, que se coñeceron nun Encontro de Educación, Foro de Proxectos, en 1991. As reinterpretacións de modelos pedagóxicos, como o steineriano, tenden a materializarse en reelaboracións, inspirando innovacións e experiencias que suscitan a necesidade dun estudo e comprensión máis profundos.

En 1945 a Educación Nacional, versión salazarista da Educación totalitaria característica dos réximes fascistas, estaba xa profundamente implantada en todo o Sistema de Ensino Portugués. A maioría dos liceos eran de asistencia mixta, onde se practicaba unha propalada coeducación profundamente vixiada. Neste contexto, o Director Xeral do Ensino Liceal enviou, a finais de 1945, aos Liceos unha enquisa baixo o título de Ensino Liceal Feminino. Nel preguntábase aos reitores e os profesores sobre a coeducación, pero tamén sobre a formación dos profesores, as posibilidades destes de ensinar a alumnos que non fosen do seu sexo e, mesmo, problemas de orde salarial. O cuestionario abriu un debate inédito entre os profesores, nos liceos en que os reitores non o boicotearon, e causou unha rara polémica na prensa do partido único e da Iglesia, así como na Asemblea Nacional, que rematou coa dimisión e xubilación do atrevido e incauto Director Xeral.

Na España do tardofranquismo e da Transición á democracia a poboación atopouse cada vez con máis espazos de sociabilidade en que estaban implicados activistas antifranquistas ou simplemente persoas que buscaban un cambio para establecer unha cultura democrática no conxunto da sociedade. Estes espazos agromaron a través dos diferentes movementos sociais que se deron nos ambientes universitarios e nos grandes conflitos obreiros, mais tamén noutros contextos como foi o movemento cidadán. Estes movementos sociais fóronse transformando en actores políticos, sociais e culturais ata converterse, mediante procesos de participación comunitaria, en espazos de educación cívica protagonistas dunha transición invisible; un proceso mediante o cal as persoas comezaban a interrogarse sobre a súa realidade como paso primeiro para a súa transformación. Podemos examinar este proceso á luz da educación social, e, incluso, tomando en consideración a teorización freiriana sobre os procesos dialóxicos de concienciación social comunitaria. Esta práctica educativa realízase a través dun proceso dialóxico que incorpora a acción e a reflexión en comunidade.

Eladio Ferreiro Otero, o mestre de Borreiros (Gondomar), exerceu nesta parroquia miñorá ata a súa xubilación en 1946. Mais a súa figura está unida a unha das “escolas americanas” de máis longa proxección na historia da educación de Galicia, da que foi director dende a andaina inicial, maio de 1909, ata o seu cesamento en setembro de 1923. Estamos a falar das escolas que puxo en marcha a “Unión Hispano-Americana Pro Valle Miñor (UHAVM)”, institución fundada en 1905. Ferreiro foi o encargado de facer realidade a iniciativa impulsada dende as beiras do río da Prata pola emigración miñorá. O seu labor educativo quedou unido á personalidade do pedagogo ourensán que exerceu unha ampla influencia
política e social no Val Miñor.

Este estudo trata da creación e os propósitos da Asociación Provincial de Mestres en Ourense. Tamén analiza o intenso labor das asociacións dos diferentes partidos xudiciais e o seu funcionamento interno, organización, implicación dos asociados e accións máis destacadas. Os docentes van ver no asociacionismo unha posibilidade para demandar melloras na súa situación profesional e na súa consideración social e tamén un medio para fomentar a solidariedade. Todo iso enmárcase no primeiro terzo do século XX que é un período de importantes cambios no ámbito educativo.
Aínda que, efectivamente, as asociacións de mestres tiñan certa inquietude reivindicativa, tamén é certo que non supuxeron unha preocupación para a Administración, pois actuaban dentro dun marco de respecto á autoridade administrativa e non eran, en absoluto, excesivamente esixentes nin combativas con ela.

A Galiza de finais do século XIX e das primeiras décadas do século XX, intensamente rural e sometida a poderes políticos e relixiosos, foi, tamén, un espazo social e cultural con algunha conflitividade e con dinámicas sociais heterodoxas. E así, hai que falar dos núcleos republicanos, liberal progresistas, de librepensamento e de societarismo obreiro, con presenza non menor da orientación anarquista, que apostaron polo desenvolvemento dunha cultura laica, libre e de emancipación. Neste marco, falamos da figura do educador Constancio Romeo e presentamos un valioso texto seu de educación.

O documento presenta un relato contextualizado do procedemento disciplinario incoado contra Santiago Usoz, profesor de grego da Universidade de Santiago, como consecuencia dunha disputa con algúns dos seus alumnos.

Esta obra, coordenada por Ernesto Candeias Martíns nace ao abeiro do Coloquio "Lembrar e homenaxear á figura do Pedagogo Albicastrense António Sena Faria de Vasconcelos (1880-1939)" realizado en marzo de 2019, co fin de subliñar a importancia cultural e pedagóxica desta figura única.

Esta obra tenta achegar respostas axustadas relativas á cuestión da cultura letrada feminina na Galiza do Antigo Réxime, determinada socialmente, en boa medida, polo peso da cultura oral e as fortes limitacións de acceso á cultura formal. A súa autora pertence a escola historiográfica dos modernistas que iniciara Antoino Eiras Roel, e aquí presenta un traballo (ensaio) sólido que aborda de maneira intensiva, onde non é menor a importancia das fontes históricas e á análise multicausal, xunto co emprego dun tratamento metodolóxico moi rigoroso.

Este é un novo traballo do profesor Agustín Escolano, neste caso sobre educación emocional desde unha perspectiva histórico-educativa e etnográfica. A cuestión abordada nestas páxinas supón unha nova contribución do autor á historia da experiencia na educación, unha corrente innovadora de longo percorrido, aínda que, agora mesmo, nun estado incipiente de proposta e desenvolvemento, que pode afectar o núcleo de coñecemento sobre a construción histórica da cultura escolar centrada no estudo das prácticas de formación.

Unha importante monografía académica sobre os programas e impulsos educativos e culturais do republicanismo político español no tempo da Restauración, a través da figura do escritor Vicente Blasco Ibañez.

Este livro revisita através de muitos olhares e perspetivas, e pela mão de autores consagrados e com sustentada investigação sobre os temas tratados, o sentido da “cultura escrita como constitutiva da Europa e do Atlântico modernos”, numa época onde o poder político se redefine, se estrutura e tenta, através da institucionalização desta cultura, legitimar-se perante uma Nação que, por isso mesmo, terá de ser alfabetizada.

Estamos diante de uma obra que tendo como eixo condutor as questões relacionadas com a alteridade e as desigualdades no campo educativo, nos permite compreender como estas foram pensadas em diferentes espaços geográficos, mas também em diferentes momentos históricos, desde o Brasil Imperial até ao Portugal dos nossos dias.  A obra também nos oferece dados importantes sobre como se foi organizando a escola e a sociedade civil para permitir a educação dos outros, aqueles que se desviam, por diferentes motivos, da imagem dominante de aluno, assim como a relação entre desigualdades sociais, desigualdades geográficas e desigualdades escolares.

Estamos diante dun libro electrónico que pon de relevo as influencias das conxunturas políticas nos máis diversos contextos educativos e que vén encher unha fenda sobre as novas miradas que serán elaboradas sobre as fontes, independentemente da era, dixital ou non, na que se desenvolvan as investigacións.

Este texto achega de maneira precisa unha visión dos modelos de formación do profesorado de primaria e segunda insinanza, na xénese e evolución do sistema educativo español contemporáneo.

A depuración do maxisterio na provincia da Coruña, a partir de xullo de 1936 cando da comezo a guerra civil, é  o tema central que o profesor Narciso de Gabriel aborda de maneira exhaustiva nesta obra, para achegar unha análise precisa do proceso do que foron vítimas os mestres e as mestras e, por extensión, o sistema educativo que a Segunda República viña de construír desde 1931.