Vol. 25 (2021)

 Procúrase presentar un “estado da cuestión” sobre os aspectos históricos, conceptuais, definitorios, marcas de influencia e desenvolvementos da investigación histórico-educativa relativa ao movemento internacional da Nova Educación e á rede transnacional que foi a LIEN. Os contributos aquí presentes enfocan a súa atención, en particular, no espazo ibérico e brasileiro. E utilízase conxuntamente a lingua galega e a portuguesa, irmás nun mesmo sistema lingüístico. 

Partindo da cuestión sobre a influencia de ideas e prácticas asociadas ao repertorio da Educación Nova en discursos pedagóxicos actuais e traballando coas nocións de utopía e fórmula, o artigo céntrase en tres iniciativas, consideradas como ligazóns, ou sexa, como puntos de conexión, encontro e tránsito de educadores. Son estas: a New Education Fellowship (NEF), que nos países latinos quedou coñecida como Liga International para a ´Education Nova (LIEN), e a acción sistemática de formación de, polo menos, dous instituto internacionais, conectados ao Teachers College e ao Institute Jean-Jacques Rousseau. Outras accións, como a Progressive Education Association (PEA), o Bureau International d'Éducation (BIE) e o Bureau International deas Ecoles Nouvelles (BEN) emerxen tamén compondo a argumentación. O obxectivo é explorar redes que, á vez, consolidaron propostas asociadas á Educación Nova en varios países, constituídas como unha utopía pedagóxica, e ampliaron os significados a ela asignados, postos de manifesto polo mosaico terminolóxico que rodea ao movimento

O artigo trata de responder á seguinte pregunta: Por que o movemento español de Escola Nova foi invisible nos espazos de encontro internacionais dos anos vinte e trinta? Para iso utilizouse unha metodoloxía baseada na perspectiva teórica e metodolóxica da análise de networks ou redes de relacións. Analízanse as relacións dos educadores españois con a Lígue International d'Éducation Nouvelle/New Education Fellowship, a través da súa presenza en espazos de encontro como os congresos internacionais e as revistas Pour l'Ère Nouvelle e The New Era. O estudo abarca os anos 1921-1936 e divídese en tres etapas, marcadas pola evolución da Sección Española da liga e do seu órgano de expresión, a Revista de Pedagoxía. Conclúese con tres posibles razóns que explican a invisibilidade internacional do movemento español de Escola Nova: a desunión dos educadores e os grupos implicados el; a visión pobre e instrumental que se crearon os representantes europeos da realidade educativa española e a incapacidade dos educadores españois para construír e transmitir un relato propio sobre o movemento da Escola Nova no noso país.

Faría de Vasconcelos (1880-1939) foi un escolanovista con gran proxección na ciencia pedagóxica da época, ao estudar os problemas escolares dos anormais pedagóxicos e deficientes. Dedicou parte da súa obra e accións sobre esa temática, refletindo e creando institucións para paliar e resolver moitos deses problemas dos 'anormais escolares' e mozos na escolla da súa profesión, propondo métodos apropiados de intervención, escolas especiais e especialización dos profesores. A argumentación asentase nunha metodologia hermenéutica de análise das publicacións daquel pedagogo e outras fontes da época centrándose nos seguintes obxectivos: comprender a perspetiva de Vasconcelos sobre a educación/ensino dos anormais escolares; analizar as ideas e accións deste pedagogo na pedagoxía contemporánea e/ou da pedoloxía  enmarcadas no Movemento da Escola Nova; afondar no seu papel no Instituto de Reeducação Mental Pedagóxica (1929-32) dedicado a realizar exames e intervencións aos nenos 'anormais' e outras accións paralelas. O período histórico que se aborda, percorre os inicios do séc. XX, coincidente coa permanencia de Vasconcelos na Bélxica (1904-14) e, posteriormente na súa acción en Portugal (1925-32) dedicada aos nenos 'anormais pedagóxicos'. A pedagoxía especial sobre 'anormais' propiciou unha difusión de ideas psicopedagóxicas, psiquiátricas e psicotécnicas impregnando o pensamento e intervencións de Vasconcelos na súa obra.

Ata onde chegou a impregnación do movemento internacional da Escola Nova e Activa en Galiza ao longo das primeiras décadas do século XX? Esta é a cuestión que pretendemos responder e desenvolver, para o que previamente estabelecemos necesarias precisións conceptuais e históricas que nos faciliten a comprensión de que, alén da presenza de prácticas educativas que responden plenamente a este ideario, houbo neste período accións, reflexións e prácticas pedagóxicas que desde o activismo metodolóxico, desde o positivismo e, en ocasións, desde o rexeneracionismo escolar foron converxentes e/ou prepararon o terreo para tal impregnación. O impulso que agromaba con algunha forza sociolóxica foi coutado pola ditadura política en 1936.

Este artigo investiga o papel da Ligue internationale pour l?Éducation Nouvelle (LIEN) na difusión de iniciativas, preceptos e principios incorporados polo movemento de renovación educativa brasileiro. Nel se propón  rastrear os contactos de dous dos tres principais integrantes dese movemento e membros da Liga, no período 1924-1932, articulándose en torno a unha cuestión central: terían eses contactos funcionado como canles de circulación de ideas e informacións, fornecendo modelos dalgún modo incorporados no programa de reconstrución educativa expresado no Manifesto dos Pioneiros da Educación Nova? Polo tanto privilexiaremos as relacións de dous dos principais asinantes dese Manifesto, Fernando de Azevedo e Lourenço Fillo, con membros da Ligue Internationale pour l´Éducation Nouvelle, particularmente do Grupo Francés de Educación Nova (GFEN), órgano da Liga.

Abordamos a análise de experiencias e ideas de educadores vinculados á Liga Internacional pola Educación Nova que foron tomadas de dous importantes manuais de Historia da Educación publicados en Brasil na década de 1930. O primeiro, Nocións de Historia da Educación, de Afrânio Peixoto, en 1933; o segundo, Educación. Historia da Educación. Problemas Actuais, das Madres Peeters e Cooman, en 1937. En ámbolos dous, baixo perspectivas antagónicas, hai unha intensa presenza da temática da Educación Nova, o que se vinculaba, dun lado, ao esforzo de construír unha República democrática, por medio de reformas educativas e, doutro, á procura do mantemento da relevancia católica na sociedade brasileira. Nun punto, con todo, a narrativa dos dous manuais converxe  -na obxección, por razóns diferentes-, coas iniciativas educativas da Rusia soviética. Conclúese destacando a centralidade adquirida polo movemento internacional da Educación Nova nos debates educativos brasileiros das primeiras décadas do Século XX.

Baixo unha perspectiva xenealóxica sobre o noso sistema de xustiza xuvenil, pretendemos problematizar a intrusión da ideoloxía neoliberal na súa lóxica actual, ao entender que puidese deitar transparencia sobre as súas verdadeiras finalidades, requisito imprescindible para seguir avanzando nos dereitos da infancia da súa competencia, tan frecuentemente vulnerados. Utilizando como fontes discursivas, non tanto a actual lei formalmente aprobada nin as súas sucesivas modificacións, senón os discursos defendidos durante os debates parlamentarios o traballo organízase en tres apartados. Para comezar, búscase evidenciar en que termos se xustifica a actual regulación da responsabilidade penal para menores de idade, isto é, que estratexias se despregaron para conseguir o alto grao de consenso alcanzado; a continuación, profúndase sobre a súa histórica vocación educativa, co fin de valorar se responde a unha función de regulación e control social para esta mocidade ou, pola contra, procura garantir a aprendizaxe daquelas capacidades básicas que lles permitan recoñecerse como suxeitos de dereitos e deberes; por último, a modo de conclusión, reclámase a urxente necesidade de dicir a verdade, debatendo en profundidade sobre que tipo de políticas garantirían a este colectivo xuvenil que a súa xustiza fose xusta.

O Asilo de San João foi fundado en Lisboa, en 1862, por iniciativa dun grupo de masóns, para garantir asistencia e educación a mozas novas, até entón á garda da congregación relixiosa das Irmás da Caridade. Este estudo, que parte da consulta de fontes documentais, nomeadamente de informacións contidas en informes e contas da Institución, ten por obxectivo dar a coñecer o contexto no que o Asilo foi instalado e cales foron os principais aspetos que caracterizaron o seu funcionamento, con notas que convidan a un ollar sobre o seu cotián, ao longo do século XIX. A súa aparición navegou entre o debate acerca do papel que as congregacións relixiosas tiñan na educación dos máis desfavorecidos e o espírito filantrópico dunha sociedade que vivía coa crenza no progreso material e social. Da investigación realizada, saliéntase a preocupación de dotar ás mozas asiladas de competencias para se integraren na sociedade, e tamén as dificultades sentidas polas direccións para  manter en pé esta obra de carácter social.

Ao longo da historia da escola, o lugar do profesor foise construíndo gradualmente até alcanzar a profesionalización. Mesmo antes da esixencia dunha formación específica ou de que o traballo docente fose a ocupación principal de quen o exercía, foron construídos un corpo de saberes e un rol de normas que se configuraban como un conxunto de valores específicos da profesión, que debe ser situado historicamente. Partindo desa premisa dispómonos a analizar as concepcións educativas de Augusto Reyes Machado (1887-1966), profesor liceal, acerca do ensino da disciplina que ensinaba, buscando examinar a súa actuación e preocupacións co ensino de historia. O recorte temporal sitúase entre 1917, data da aparición da primeira publicación das súas reflexións sobre o ensino, e 1930, ano en que el publicou unha proposta de programa curricular de historia. Trátase, entón, de discutir ao redor da percepción do profesor Machado como anticipadora de novas concepcións sobre o ensino de Historia, nun período no que se produce, concomitantemente, un cuestionamiento dos principios e finalidades da disciplina, así como unha sistematización da didáctica que a orientaba.

A denominada Casa del Maestro de Pontevedra foi unha asociación de mestres e mestras, que entre 1934 e 1936 chegou a contar con mais de mil asociados. O groso da documentación, incautada durante a Guerra Civil polas instancias franquistas, salvouse milagrosamente e foi depositada no Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra (AHPP). Tamén se conservou case íntegra unha colección do seu órgano de difusión, a revista Escuela Vivida, depositada no Museo de Pontevedra. Presentamos unha análise da breve, aínda que frutífera, vida desta senlleira asociación pontevedresa, que coincidiu no tempo con outras de rango nacional, ou mesmo, a nivel local, coa Asociación de Traballadores do Ensino, da FETE-UGT, tamén coñecida como ATE-Vigo, fortemente represaliada naqueles aciagos días.

O presente texto contextualiza e presenta o informe de viaxe de estudo de Irene Lisboa, educadora e escritora portuguesa, que fixo, como bolseira, un curso de dous anos no Instituto Jean-Jacques Rousseau de Xenebra, tendo visitado despois institucións educativas en Bruxelas e en París. Enfatiza-se aquí a parte do informe dedicada á Maison des Petits.

Neste artigo amosanse tres cartas, ata agora inéditas, que Lorenzo Luzuriaga escribiu a Manuel B.Cossío entre 1907 e 1920. Este breve epistolario descobre como se iniciou a relación entre ambos educadores e as impresións que lle produciron a Luzuriaga as súas primeiras viaxes por Europa, así como descobre cales eran as súas inquedanzas políticas, nos tempos previos á fundación da Revista de Pedagogía e a súa adscrición á Liga Internacional de Educación Nova.

Edición pulcra e rigorosa da tradución ao galego de tres textos clásicos dos que é editor e traductor Fernando Domènech. No estudio introductorio quedan perfectamente aclaradas as razóns que xustifican a elección de Pico della Mirandola, Marsilio Ficino e Joan Luis Vives mesmo pola temática dos textos como pola contextualización e a  súa posterior interpretación.

A obra sobre Casimiro Freire rescata a figura dun republicano xeneroso nas ideas, pragmático na súa acción contra o analfabetismo, pioneiro de iniciativas que divulgaron novos métodos (pedagoxía João de Deus) e aproximaron a escola ás poboacións (escolas móbiles) fomentando o asociacionismo e a filantropia educativa.

A obra Camiños da Educación de Infancia en Portugal: Políticas e perspetivas contemporáneas, debe a súa organización a António Gomes Ferreira e Luís Mota. Constitúe unha referencia nesta área, unha vez que presenta o máis completo panorama comparativo da evolución histórica da educación da infancia en Portugal, abordando, aínda, rumbos propios da contemporaneidade, como a educación para a igualdade do xénero e a literacia emocional.

Este repertorio bibliográfico compila un conxunto de doce textos escritos por investigadores procedentes do campo de historia e a historia de educación, con tratamentos académicos diferentes, os cales coinciden en profundar na análise  educativa das prácticas culturais  que se desenvolveron no Principado de Asturias, principalmente relacionado cos procesos de alfabetización e educación, examinado nalgúns das súas varias facetas e manifestations ao longo dun traxecto temporal que supera o milenio.

O liceu angrense dá Primeira República aos alvores Estado Novo de Leandro Ávila é un estudo do instituto de Angra no período entre a Primeira República e os anos temperáns do Estado Novo. O libro explora a clasificación complicada do instituto, a súa presenza activa dentro da comunidade local (especialmente a través das súas actividades culturais), e as accións de grupos de estudantes en defensa dos seus intereses colectivos.

Unha expresión positiva do actual momento da historiografía educativa brasileira, aberta a interrogantes de investigación e temáticas novas.

A análise de dúas pedagoxías sistémicas de importancia trascendental, realizada mediante un prolongado diálogo entre dous especialistas e atendendo a once asuntos relevantes.

Salceda de Caselas nos tempos da emigración a América presenta unha micro-análise do fenómeno migratorio como tal, baseado na recuperación meticulosa da memoria oral e os fondos fotográficos, epistolares e outra documentación gardada polas familias, onde se recollen e reflicten os aspectos xerais deste problema que vencellou aspectos tales como a demografía,  ou a actividade económica e local-, propiás da socio-dinámica política-, entre as últimas dúas décadas do século XIX e o metade do século XX. Un laborioso traballo de investigación e tratamento das diferentes fontes, complementadas pola reprodución dunha mostra ricaz de fotografías e documentos do período que reflicten á familia, e mesmo as esferas sociais e comunitarias.