Vol. 24 (2020)

A parte monográfica deste número de Sarmiento, correspondente ao ano 2020, está adicada ao tema "Internacionalismo e pacifismo na Historia da Educación contemporánea". A monografía foi coordinada polos profesores Joaquim Pintassilgo (Instituto de Educación da Universidade de Lisboa) e Xosé Manuel Cid Fernández (Universidade de Vigo).

O presente artigo contextualiza a acción educativa dun prestixiado membro da elite económica e política portuguesa de mediados do século XIX - José Maria Eugénio de Almeida (1811-1872). Salientando a circulación internacional do coñecemento, revélase o interese que os sistemas educativos dos Estados alemáns suscitan a Eugénio de Almeida. As viaxes pedagóxicas que realiza a algúns deses Estados alicerzam o proceso de renovación pedagóxica que terá lugar na Casa Pia de Lisboa - institución asistencial que lidera entre 1859 e 1872. No fondo, aquilo que se pretende coñecer é o impacto que ese "contacto" (estranxeiro) ten no sistema existente. Verdadeiramente, o posicionamento conceptual é o de percibir como unha realidade (a da Casa Pia de Lisboa) pensada en función dun referente estranxeiro. Noutras palabras, na liña da investigación de Mary S. Morgan, significa que no contexto de recepción hai acomodación e adaptación do coñecemento. Con todo, a súa integridade non se pon en dúbida.

O intelectual dominicano Pedro Henríquez Ureña (1884-1946) viviu unha diáspora produto das agresivas pol.ticas norteamericanas e a conflitividade política en América Latina. No seu tránsito por diferentes países achegou a súa perspectiva de problemática latinoamericana e os debates sobre a identidade autónoma e a conflitividade ante a necesidade de expandir as prácticas democráticas na formación. As súas ideas tiveron especial influencia na educación universitaria e secundaria a través dunha obra lingüística caracterizada polo hispanoamericanismo e un labor de creación dunha visión da historia lingüística de América incluíndo variedades americanas, que recoñecian ás súas raíces peninsulares. O artigo busca recuperar a súa vitalidade intelectual e o seu entusiasmo humanista que cultivou en diversas universidades da rexión.

O traballo que presentamos parte dos catálogos de material escolar para facer un percorrido a través do primeiro terzo do século XX. Trátase de identificar redes e trasferencias que se debuxan entre os países europeos e iberoamericanos no mercado do material escolar: orixe, desenvolvemento e confluencias. Unha vez estudados os axentes emisores (casas comerciais), trataremos de identificar os distintos modelos que chegan aos países receptores, que tipo de materiais comercialízanse e a que tipo de establecementos educativos están dirixidos entre outros indicios. Aínda que o proxecto preséntase ambicioso, nun primeiro momento queremos facer unha valoración das posibilidades que existen para levalo a cabo en toda a súa extensión a través de diferentes investigacións e coa colaboración de diferentes investigadores.

A tradición pacifista do movemento xudeo progresista  internacional consolidado en París en 1937 e particularmente do arxentino, desde 1941, é unha marca fundacional que persiste. A alternancia entre democracias e ditaduras non foron obstáculo para que aínda con restricións, as actividades recreativas destinadas a nenas, nenos e adolescentes tivesen sempre un compoñente solidario e internacionalista, recoñecendo o potencial social da infancia e un modo particular de entender as relacións entre as persoas e tamén coa realidade. En 1975, mentres a democracia do segundo peronismo era atacada por forzas paramilitares, expandíase o Plan Cóndor. Chile e Uruguai, moi próximos territorialmente, vivían en ditadura. A proximidade xeográfica e as diferenzas dos tempos dos golpes de estado fixeron que Arxentina se convertese en refuxio de exiliados e en espazo de xeración de accións solidarias e de resistencia. Nese contexto reuníronse por dous días, nenos e nenas de entre 10 e 12 anos para fabricar xoguetes que foron enviados a pares coas súas nais presas ou clandestinas. Tamén se produciron murais e esculturas tematizadas, á vez que se ensaiaban modos de autoxestión democrática de convivencia, como unha particular forma de intervir e analizar os feitos que os rodeaban.

António de Sena Faria de Vasconcelos (1880-1939) é un pedagogo portugués e preeminente educador representante da Escola Nova en Portugal. Destacouse no desenvolvemento do pensamento pedagóxico contemporáneo, a partir da súa actuación na Universidade Nova de Bruxelas e coa creación dunha escola en Bierges-Lles-Wavre – experiencia que quedou eternizada especialmente en "Unha escola nova en Bélxica", publicado en 1915. Tras o inicio da Primeira Guerra, o autor dirixirase Xenebra, pasando a integrar o equipo que compuña na época o Instituto Jean-Jacques Rousseau. O artigo aquí presentado versa sobre unha conferencia pronunciada en Suíza en abril de 1915, tras a publicación de "Unha escola nova en Bélxica". O obxectivo do traballo é valorar a correlación entre a situación da infancia e a realidade da guerra, desvelando en simultáneo a comprensión da concepción de infancia que dirixía o pensamento de Faria de Vasconcelos. A metodoloxía para abordar o tema consiste nunha análise do texto "Les enfants et la guerre", en diálogo co pensamento psicopedagógico vixente na época. O desenvolvemento do contido do artigo incidirá na verificación da relación da infancia coa guerra que, segundo Faria de Vasconcelos, era de pavor e de fascinación.  Pártese da orixinalidade da referida publicación para reflexionar sobre as cuestións da infancia, así como para problematizar o concepto de guerra. Como reflexións finais, constátase a coherencia entre os principios da Escola Nova e ese tratamento inaudito do vínculo entre o neno e a guerra.

O obxecto desta contribución é subliñar o valor educativo da memoria antifascista. Está centrado nas memorias persoais de Ezio Raspanti –partisano combatente no Volante Teppa (formación partisana que operaba nos bosques dos Apeninos toscanos)– e pretende investigar a transmisión da memoria como valor educativo. De feito, este valor educativo constitúe un dos fundamentos da conciencia social e da identidade nacional italiana, así como un elemento esencial da nosa democracia constitucional, enraizada nos valores do antifascismo e o pacifismo.

Este artigo analiza dous xornais escolares producidos por estudantes de primaria, que circularon entre as décadas de 1940 e 1960. Para a discusión proposta estableceuse un recorte temporal diferente, seleccionándose só os números publicados entre os anos de 1942 a 1952, en razón da periodicidade dos exemplares dispoñibles nos arquivos. Neses números a mirada dirixiuse para textos e notas sobre cifras nacionais, datas conmemorativas e outros temas do cotián escolar pensados para a construción de valores cívicos e patrióticos, asociados, por veces, ao pacifismo, en razón da participación de Brasil na Segunda Guerra. Esas cuestións aparecían principalmente por medio das accións emprendidas polas asociacións auxiliares da escola, como, por exemplo, a Liga Prol-Lingua Nacional, a Liga da Bondade e o Pelotón de Saúde. Prácticas nacionalistas de forte chamamento cívico e patriótico eran as máis privilexiadas en diferentes textos asinados polos estudantes. Eses xornais, represesntativos da cultura material escolar, son capaces de informar sobre os vestixios de prácticas, costumes e rituais que reforzaban unha determinada cultura escolar, conformando así memorias sobre o período.

O propósito do artigo é presentar unha análise sobre as mensaxes de pacifismo, integración continental e defensa da democracia formulados en comunicacións oficiais das autoridades educativas chilenas á mantenta da Segunda Guerra Mundial, percibida tanto como un conflito xeográfica e materialmente afastado, pero de alto potencial de impacto sobre a vida de chilenas e chilenos. O estudo que aquí se presenta realízase a partir da análise do contido dos documentos dispoñibles, empregando un enfoque que privilexia a procura de textos que permiten caracterizar patróns discursivos relacionados con termos significativos en relación ao conflito (paz, guerra, integración latinoamericana, democracia) e ao foco teórico que sustenta a procura: a formación de réximes emocionais.

Este artigo tenta identificar as distintas concepcións da saúde mental escolar que se deron a partir dos anos cincuenta, *articuladoras, en boa medida, do modelo de escola que tratou de configurarse tras a *II Guerra Mundial. A través de diversos textos, dá conta dos enfoques que pretenderon orientar o perfil da dinámica escolar desde os requisitos da saúde mental. E centra, concretamente, o reflexo desta situación en España, apuntando as influencias que chegaron a ter certa viabilidade e calado. Centrarémonos nos "Cuadernos para la educación en salud mental" en tanto que reflexo dos debates ao redor da (re)organización dos campos de saber en saúde mental e en educación, con efectos sobre a figura do mestre e do resto de profesionais que pasarán a formar parte do escolar.

A represión franquista do profesorado adoptou diversas modalidades, entre elas o asasinato, a depuración profesional e a aplicación da Lei de responsabilidades políticas (1939). Esta represión tamén afectou ao galeguismo, do que trata este traballo. Prestarase especial atención aos mestres mortos e depurados na provincia da Coruña, aínda que tamén se fará referencia ao profesorado de ensino secundario e a outras provincias. O texto remata co proceso a que foi sometido o grupo galeguista de Ferrol (Horacio Fernández Gómez, Ricardo Carvalho Calero e Gonzalo Torrente Ballester, entre outros) por parte do Tribunal Rexional de Responsabilidades Políticas.

Este artigo analiza as estratexias de orientación e disciplina do profesorado primario desenvolvidas pola Dirección Xeral do Ensino Primario (DGEP), para a posta en funcionamento do proxecto político-pedagóxico oficial construído a partir de 1930, ano en que o ministro Cordeiro Ramos ocupa o carteira de Instrución. Identifícanse os mecanismos, directos e indirectos, de orientación e de disciplina do profesorado entre 1930 e 1956, expresamente as accións de inspección das escolas, as conferencias pedagóxicas, os cursos de perfeccionamento profesional, os cursos e conferencias dos funcionarios da DGEP e o boletín oficial Escola Portuguesa. No dominio do exercicio do poder disciplinario da DGEP, abórdase a vixilancia, no ámbito local, á que estaba suxeito o profesorado e analízanse os procesos disciplinarios instaurados, a súa tipoloxía e os períodos de incremento do número de procesos. Identificamos a orixe das queixas, as principais causas da súa instauración, as sancións aplicadas e as infraccións consideradas máis graves.

Neste documento amplíanse datos sobre a represión franquista aportando novas evidencias sobre a morte ou exilio de cinco docentes. Especialmente recóllese a documentación de dous deles –o mestre Eloy Tejada Sainz e a mestra Eudosia Lorenzo DIz–  gracias ás achegas que fixeron as súas familas.

O documento presenta unha compilación de acordos sobre educación primaria aprobados en cento tres reunións internacionais celebradas entre os anos 1934 e 1958 en diferentes países do continente americano. Estes acordos poñen de relevo o interese dos organismos internacionais, especialmente latinoamericanos, en promover a Educación para a Paz e a Comprensión Internacional.

Recensión do profesor Luis Alberto Marques Alves sobre o libro do que é autor Leandro Ávila e que se titula O Liceu Nacional de Angra do Heroísmo nas décadas finais da Monarquia (1880 a 1910): Percurso de uma instituição liceal insular, que recolle a historia da institución nos derradeiros anos do século XIX e a primeira década do XX.

Recensión do libro de Paco López-Barxas que leva por título Ben-Cho-Sey inédito realizada profesor Xosé Fernández Fernández. Nela analiza e comenta polo miudo un libro con sabor eminentemente galego, no que o discurso narrativo, cheo de pequenas obras, se acompaña de anécdotas e datos familiares que facilitan a lectura e ao tempo achegan unha visión máis completa de José Ramón Fernández-Oxea.

Nuno Martíns Ferreira presenta a recensión do libro titulado A Inovação Pedagógica no Contexto de uma Escola Pública Portuguesa: o Caso do Projeto «Farol», da autoría de Joaquim Pintassilgo e de Alda Enamora de Andrade, que recolle unha experiencia educativa innovadora desenvolvida nunha escola do Agrupamento de Escolas Padre Vítor Melícias, en Torres Vedras, distrito de Lisboa. O Proxecto FAROL (acrónimo de Fazer, Aprender, Refletir, Observar e Libertar), iniciado no ano lectivo de 2015/2016, é o resultado dunha vontade colectiva en torno da idea de escola pública.

Carlos Manique da Silva achégase nesta recensión á obra Telescola: um espaço de referência educativa, un e-book do que son autores Luís Alberto Alves, Rui Guimarães Lima e Francisco Pereira. A obra que se compón de tres capítulos e un importante conxunto de anexos, desenvolve  unha liña argumental que, partindo das orixes da televisión escolar en Portugal,  tenta comprender a importancia da evolución e implantación desta metodoloxía educativa ao longo dun dilatado período de tempo e o seu papel na democratización de Portugal.

José Luís Iglesias aborda nesta recensión a análise do libro Xosé María Álvarez Blázquez: Mestre republicano. Diario escolar e desterro, do que é autor Narciso de Gabriel. O libro articúlase ao redor de tres elementos esenciais perfectamente ensamblados que ofrecen ao lector unha visión global de un episodio traumático que determinaría para sempre a vida do mestre, poeta e editor Xosé María Álvarez Blázquez. O mérito da obra é que a partir do diario persoal do mestre o profesor de Gabriel constrúe un elaborado discurso que nos achega a unha realidade persoal aínda que non única, por canto foi repetida e sufrida, en maior ou menor medida, por todo o colectivo do maxisterio español desde o inicio da guerra civil de 1936.