Sarmiento. Revista Galego-Portuguesa de Historia da Educación

Para o presente número desde a revista Sarmiento consideramos que neste momento podería ser pertinente poñer en valor a traxectoria persoal e profesional dalgunhas das persoas —colegas e mentores— que protagonizaron en primeira persoa unha nova andaina da Historia da Educación en Portugal e España. Damos así continuidade ao traballo que Julia Varela publicou no anterior número de Sarmiento, no seu caso desde o ámbito da socioloxía da educación.

Estase na historia non necesariamente como heroe ou vítima, vencedor ou vencido, axente ou suxeito pasivo-testemuña. Dito de modo abreviado, formamos parte da historia como interdependentes e en interación, contribuíndo profesionalmente e realizándonos como persoas. Temporalidades, contextos, sociabilidades, biografías son dimensións fundamentais das historias de vida. Iniciando a docencia no cadro histórico-pedagóxico que antecedeu á Revolución Democrática iniciada en 25 de Abril de 1974, o breve apontamento de ego-historia que aquí presento cruza coas vicisitudes e a evolución da Escola Democrática en Portugal.

Neste artigo fago un percorrido polo itinerario de formación, académico e investigador que realicei ao longo de moitas décadas da miña vida, e do que aínda non quixen deslindarme e que estivo centrado nun ámbito de coñecemento específico: a educación das mulleres e a súa historia. Xunto a outras profesoras dedicadas a esta mesma temática, foi posible constatar o silencio que sobre as mulleres materializouse na educación que experimentamos na nosa época de estudantes. Hoxe, afortunadamente, as publicacións son abundantes e os proxectos de investigación habituais sobre mestras e universitarias, sobre escolas e colexios, sobre profesoras, inspectoras, autoras etc. E a docencia conta con resultados dispoñibles para ser transmitidos nas disciplinas históricas. Non faltan docentes que así o fan, porque desexan contar unha historia máis xeral, non só masculina, e porque saben que coñecer o pasado axuda a entender mellor o presente.

Relato autobiográfico do autor que resume o proceso da súa formación e as experiencias vividas como historiador da educación, con alusións a aspectos concomitantes que afectan aos seus desempeños en varios ámbitos profesionais e en diversas institucións e territorios. Descríbense as etapas do seu itinerario ao redor dos lugares en que exerceu, os traballos académicos desenvolvidos desde a súa tese doutoral, os seus temas de estudo e algunhas das súas publicacións. O autor reflexiona tamén sobre o proceso e as influencias que determinaron a súa posición epistémica e metodolóxica ao redor da disciplina, así como o diálogo que mantivo coas ciencias humanas e sociais na construción da historia que practicou.

Neste artigo o autor reconstrúe a súa traxectoria académico-investigadora no campo da Historia da Educación desde os anos iniciais de formación e profesionalización desde as décadas dos sesenta e setenta do século pasado ata os nosos días. Primeiro, destacando o tránsito, nas súas investigacións iniciais, desde a socioloxía e política da educación á historia social da educación. Despois, sintetizando os principais trazos —diversidade temática e paradigmática, condición fronteiriza, perspectivismo…— que caracterizan dita traxectoria. Por último, expón a súa evolución desde a xubilación en 2013, así como o seu recente interese, de novo, polos enfoques e temas propios da historia social da educación.

O centro de innovación e integración psicopedagóxica O Pelouro, situado en Caldelas de Tui – Pontevedra (Galicia), é unha institución educativa cunha proposta educativa singular e inclusiva que durante máis de 40 anos obtivo resultados significativos na formación dos seus estudantes, en estreita participación coa comunidade familiar. Esta escola é o obxecto da presente contribución, facendo unha exposición e reflexión sobre a súa innovadora proposta educativa e os seus procesos de aprendizaxe diferenciada. O eixe principal da escola na súa proposta educativa é a infancia e as súas necesidades afetivas, entendendo a cada alumno como un ser individual, un creador do seu proceso de aprendizaxe

Sebastián Pena López (1885-1971), nado en Tabeirós, (A Estrada), enxertouse en Parada de Miñor (Nigrán).
Seminarista e emigrante nos anos mozos; mestre serodio e apaixonado; activista cultural e agrario; de profunda fe católica e
compromiso republicano, foi castigado e zarandeado polos sublevados. Ademais de sufrir o triste silencio do exilio interior foi
vítima da máis traizoeira das memorias. que o seu nome fose confundido co dun terríbel vitimario.

A introdución do Ensino Técnico no panorama escolar de Viana do Castelo verificouse en 1888. No ambiente socioprofesional e educativo desta pequena cidade capital do distrito, xurdiu, así, unha alternativa ao ensino que, desde 1853, era impartido no Liceu. A partir desta realidade, preséntase un estudo efectuado sobre a distribución socioprofesional dos pais dos alumnos das dúas Escolas, a súa evolución estrutural ao longo de tres Réximes políticos e nos tres grandes tipos de cursos lecionados – Liceal, Industrial e Comercial. A partir desta base, procurouse indagar que estratexias socioprofesionais e familiares, moi particularmente no que atinxe aos pais que matricularon varios fillos nas dúas Escolas, foron seguidas, sendo presentados, no ámbito dunha análise máis fina, varios estudos de caso. Este traballo estabeleceu as súas fundacións en dous tipos de fontes practicamente inéditas e colocadas nun diálogo profundamente revelador e problematizador, moi particularmente os libros de matrículas do Liceus e dos Cursos do Ensino Técnico e os Cadernos de Recenseamento Electoral.

Os profesionais da educación social estanse a incorporar aos centros escolares españois, pero en Alemaña están presentes dende os anos sesenta do pasado século. Estudar a súa experiencia é de grande utilidade para podermos aprender tanto dos seus acertos como dos seus erros. Por medio dunha metodoloxía de estudo cualitativo, baseada na análise de contido mediante a revisión de literatura especializada, pretendemos situar as coordenadas dos fitos históricos que conduciron á súa incorporación nas escolas, así como os trazos mais senlleiros que a caracterizan. En primeiro lugar, presentaranse uns datos introdutorios para comprender o contexto en que emerxe, indicando as principais características do sistema educativo alemán e os trazos xerais da profesión. Por último, afondaremos nos fundamentos epistemolóxicos da Schulsozialarbeit alemá dende os seus inicios ata a actualidade. Os resultados apuntan a que, non sen atrancos, están asentando a súa figura profesional nas escolas como resultado do seu bo traballo.

Neste artigo realízase unha exploración sobre a posibilidade de indagar na historia de pequenas comunidades rurais desde a perspectiva da súa transformación pedagóxica entre 1950 e o tempo presente. Faise referencia a un primeiro estudo dun lugar concreto da periferia de Santiago de Compostela co obxectivo de xerar coñecemento sobre bens materiais e inmateriais dunha comunidade local, así como dos fenómenos de despoboamento e neorruralismo.  O encontro de culturas distintas, as transformacións sucesivas que experimenta o lugar, o desafío de vivir coas achegas dos novos habitantes e mesmo o regreso da mocidade cunha vinculación familiar, permite elaborar un estudo da pedagoxía do lugar desde un marco histórico onde as persoas aprenden e conviven nunha paisaxe que se transforma, modificando os modos de aprender e, ao mesmo tempo, preservando a memoria local.

Este traballo tivo como obxectivo contribuír para a comprensión do discurso psicopedagóxico sobre o neno en idade pre-escolar que circulou en Portugal, nos anos 40 e 50 do século XX, a través da análise de discursos dirixidos ás nais veiculados en dúas revistas de educación familiar - Os nosos Fillos e Saúde e Lar. Os nosos resultados evidenciam a existencia dunha preocupación coa forma como as criaturas eran educadas, así como a crenza de que a educación para a maternidade sería a solución para os problemas que as afectaban. Neste sentido, son difundidas informacións sobre o desenvolvemento infantil e as nais son aconselladas sobre as estratexias que poderían utilizar para coñecer e educar os seus fillos, asentes no coñecemento científico sobre o neno e a súa educación, funcionando, as revistas, como un vehículo de difusión do discurso psicopedagóxico sobre a infancia cara as nais portuguesas

Manuel Panero Martínez exerceu como inspector de ensino primario nas provincias de Zamora, Lugo, Coruña e Toledo. Os seus escritos constitúen un valioso testemuño sobre a situación das escolas e dos mestres na Galicia de finais do século XIX. Reproducimos unha memoria sobre as visitas realizadas ás escolas lucenses, o discurso que pronunciou no Congreso Pedagóxico Rexional celebrado en Pontevedra (1887) e un informe emitido con motivo do expediente disciplinario instruído a un mestre coruñés.

Conforman este libro unha larga entrevista biográfica seguido dunhas notas biográficas que o propio Elias escribiu durante a súa vida. Esta obra, porén, vai moito máis alá da formación e do exercicio da profesión, vai máis alá do proceso que lle permitiu chegar a ser o grande sociólogo que foi. Nos dous capítulos enfróntanse estes e outros aspectos da obra de Elias, pero sobre todos estes textos permítennos coñecer novos aspectos da socioloxía europea do século XX(...). Estamos, xa que logo, diante dunha biografía que, tal e como a narra o propio autor, resulta ser socioloxicamente modélica e vencellada estreitamente cunha parte importante da súa vida e cos dramáticos conflitos que se desenvolveron en Europa e no mundo durante a primeira metade do século XX.

O patrimonio histórico-educativo concentra actualmente tarefas de investigación coa preocupación por coñecer, entender e explicar o pasado educativo e a súa influencia sobre o presente da educación. Céntranse os problemas a estudio na cultura empírica escolar: unha reconsideración de aspectos vinculados ás perspectivas abertas pola Historia Social e a Historia Cultural da Educación, ao privilexiar a atención etnográfica. Esta orientación investigadora goza de apoio de congresos e publicacións e do soporte ofrecido desde o museismo escolar e pedagóxico.

O Libro-Catálogo da Exposición Educación, Xénero e Lectura, efectúa un percorrido que nutre e condensa a memoria da visita á exposición temporal que foi acollida dende o 26 de maio do 2023 no Museo Pedagóxico de Galiza (MUPEGA), comisariada pola profesora Rita Gradaílle Pernas e o profesor Antón Costa Rico, ambos membros do Grupo de Investigación en Pedagoxía Social e Educación Ambiental SEPA-interea da Universidade de Santiago de Compostela. Unha mostra que amosa realidades, imaxes e representacións que nos trasladan desde mediados do século XIX ata a actualidade nun escenario de estereotipos e de discriminacións, mais tamén de dinámicas, de procesos de loita e de conquistas transformadoras, que trazaron modos de ensinar e de aprender en clave de xénero, poñendo énfase en particular no rol asignado ás mulleres.

O principio da meritocracia, presente nas formulacións de política educativa, tanto socialdemócratas como neoliberais, goza da lexitimación que lle conceden os poderes económicos e políticos. Porén, desde unha mirada crítica sobre a realidade das clases sociais e sobre as desigualdades existentes é mester verificar a súa verdade, as súas limitacións, ou canto hai de formulación ideolóxica. A socioloxía histórica crítica e non funcionalista realizada nas pasadas décadas dos anos sesenta a oitenta puxo de relevo a súa formulación ideolóxica. O profesor Viñao Frago procede a reler estas páxinas e a examinar o discurso da meritocracia aplicado ás políticas educativas en España, e desde a súa práctica historiográfica examina a xenealoxía e a función social destas políticas, mostra os argumentos en debate e a resonancia ideolóxica deste principio. Ao tempo, invita a realizar exames críticos dos procesos histórico-educativos da man das mellores orientacións da historia social

Obra sementada con moitos afetos que foron crecendo na convivencia co autor homenaxeado. Conxunto de textos de autores que se cruzaron con Justino Magalhães no percorrido da súa vida académica, científica ou simplemente amigos e familiares.

Colección de artigos e impresións de compañeiros, familiares e antigos alumnos do historiador educativo Justino Magalhães, destacando a importancia das redes de investigación, o patrimonio intelectual e o legado individual na Historia da Educación. Este é o primeiro volume dunha nova colección dedicada á historia da educación en Portugal e Brasil.

A tradución á lingua galega elaborada por parte de Antón Costa Rico desde o orixinal italiano do texto As “escolas novas” e os seus problemas -redactado por Ernesto Codignola en primeira edición de 1946, enriquecido no 1962 por parte do pedagogo Aldo Visalbergui e reeditado novamente no 1970- no marco da Colección Biblioteca de Pedagoxía de Kalandraka, trae á actualidade unha lectura que, ademais de configurar un fundamental recurso pedagóxico de grande interese para todas aquelas persoas con inquedanzas vinculadas coa renovación pedagóxica, contribúe a construír pontes entre o movemento das escolas novas de inicios do século XX e as preocupacións máis recentes no ámbito do pensamento pedagóxico.

Síntese en 4 volumes de cen anos da Historia da Educación en Portugal. Autores recoñecidos sintetizan o que de máis importante ocorreu nos diversos subsistemas de ensino, evidenciando a ruptura que constituíu a revolución de abril de 1974, mesmo na forma de pensar como de investir en educación.

Neste traballo Nick Mead reflexiona sobre a forma en que os docentes trasladan os valores políticos, morais e persoais aos alumnos. Isto supón profundar nas iniciativas pedagóxicas internacionais comprendidas dentro do pensamento gramsciano, cuestionando o sentido da aplicación actual dunha educación centrada no rendemento e a sistematización de contidos previamente filtrados polos poderes hexemónicos. A súa lectura provoca unha reflexión teórica cara ás prácticas pedagóxicas do século XXI, suscitando a preocupación sobre “vellos” problemas educativos internacionais, desprendidos en parte das novas esixencias sociais, éticas e políticas que acompañaron á sociedade do consumo.

Doce vidas de mestres e mestras depurados polas autoridades fascistas, son os que se acollen neste traballo que pecha unha triloxía cuxo fío condutor é a depuración do maxisterio español que comeza en 1936 coa sublevación militar previa á guerra civil española. O proxecto, da man do profesor Narciso de Gabriel, foi crecendo nos últimos anos para poñer luz naquel proceso de infausto recordo.