Sarmiento. Revista Galego-Portuguesa de Historia da Educación

"In memoriam de Lucía Iglesias da Cunha, recoñecendo e lembrando para sempre o seu quefacer científico, académico e humano a prol da Educación Social en Galicia".

As primeiras referencias documentadas sobre a Educación Social sitúanse cronoloxicamente nos inicios do século XIX. Dende entón, en converxencia coa crecente relevancia que irán adquirindo as Ciencias Sociais e a súa énfase na consideración da educación como un feito ou unha práctica social, suscitará novas lecturas do quefacer educativo; en particular os que aspiran a dar resposta ás múltiples necesidades que emerxen da vida cotiá, como son a atención á infancia e á mocidade en situación de inadaptación e risco social, a educación das persoas adultas, ou a animación sociocultural. En todo caso, sen que poidan obviarse os importantes avances que se rexistran nas Ciencias da Educación (en particular da Pedagoxía Social), na acción-Intervención social e o Traballo Social. A democratización das sociedades, o auxe das políticas educativas, sociais e culturais, en conxunción co desenvolvemento da formación académica nas Universidades, xunto coa incesante profesionalización destes ámbitos, marcará decisivamente o seu percorrido histórico en Europa e no mundo. Así se reflicte neste monográfico ao salientar o importante recoñecemento que están adquirindo a Pedagoxía Social e a Educación Social no espazo iberoamericano, con alusións explícitas ás realidades galega, española, portuguesa e latinoamericana, focalizando a mirada histórica en catro dimensións principais: a contextual, a teórico-epistemolóxica, a formativa-académica e a profesional.

Aínda non se escribiu unha historia exhaustiva da pedagoxía social en España. O que existen son numerosos relatos que describen e interpretan feitos, autorías, enfoques e sucesos relacionados coa orixe e construción da disciplina, a pedagoxía social e co desenvolvemento da profesión, a educación social. O obxectivo deste texto é o contribuír con novos datos a ese gran relato histórico sobre a historia da pedagoxía/educación social que está por escribir. A primeira parte presenta as influencias europeas que chegan a España no século XX. As dous seguintes, escritas polo profesor Ortega en primeira persoa, narran como viviu e participou na construción e desenvolvemento da pedagoxía/educación social en España e o proceso seguido para tentar ter unha área de coñecimento específica da pedagoxía social en España. A cuarta focalízase no proceso de profesionalización da educación social.  

Este artigo ten como propósito xeral analizar o papel hispano-portugués na construción da Pedagoxía e Educación Social americana cara a unha viaxe compartida de reciprocidades para un proxecto común, no que se foi configurando unha Pedagoxía Social Iberoamericana. O estudo ofrece unha narración histórica e interpretativa organizada en catro aspectos: 1) Unha aproximación que expón a transición da escravitude colonial ás orixes modernas dos Dereitos Humanos e a Educación Social en América Latina desde a participación de correntes liberadoras de la Iglesia española; 2) algunhas claves decimonónicas para o pensamento pedagóxico-social das independencias americanas, tendo en conta a relevancia do pensamento pedagóxico ilustrado e revolucionario de certos movementos sociais españois e portugueses; 3) Unha análise das influencias hispano-portuguesas da Educación Social e Pedagoxía Social en América no século XX marcado polos exilios; e finalmente 4) Un século XXI caracterizado por unha pedagoxía social iberoamericana en construción co impulso de España e Portugal na alianza global.

O artigo presenta o proceso histórico da educación social en tres países latinoamericanos mediante un estudo bibliográfico e a reflexión inmersiva dos autores no devandito proceso. A educación nestes países se haxa marcada polos silencios e ausencias dunha concepción ampla do social, o que repercute como déficit no desenvolvemento de sociedades máis sostibles e democráticas. A escola neste contexto histórico aparece como o único espazo educativo significativo, emporiso o estudo remarca a presenza significativa das correntes e movementos de educación popular, non formal e de adultos que explicitan tanto na comunidade como na escola os desafíos actuais das institucións educativas. É así que nas últimas décadas exprésanse novas modalidades e políticas de educación social relevantes e avánzase na constitución da profesión do educador social especializado, ao mesmo tempo que aumenta progresivamente o interese e a investigación dentro do campo académico, onde se fai relevante o encontro e diálogo coa pedagoxía social.

Este artigo realiza un percorrido histórico polo desenvolvemento profesional, académico e científico da Educación Social en Galicia como ámbito universitario especia-lizado. A traxectoria académica da Educación Social na Universidade, cos precedentes na especialidade de “intervención socioeducativa” da Licenciatura en Filosofía e Ciencias da Educación (sección Pedagoxía) da Universidade de Santiago de Compostela, transcorre á par dos esforzos realizados no mundo social, que intentaba profesionalizar as prácticas so-cioeducativas e acadar o recoñecemento de diversos “oficios”. A súa inmersión nas univer-sidades galegas e o desenvolvemento científico da Pedagoxía Social téñenlle outorgado un corpus epistemolóxico que se foi consolidando en diálogo co quefacer profesional. Os fitos da Pedagoxía-Educación Social en Galicia evidencian que o compromiso político, ideolóxico e ético inherente a este campo de coñecemento e práctica profesional continúa resultando imprescindible para enfrontar os retos de futuro, así como o traballo conxunto entre os espazos académicos e profesionais.

Este artigo dá conta, nunha primeira instancia, da emerxencia e desenvolvemento da Educación Social en Portugal, desde a formación secundaria á formación superior. Nun segundo momento, aposta polo estudo de dous casos particulares: o desenvolvemento da autorización en Educación Social na Escola Superior de Educación e Ciencias Sociais do Instituto Politécnico de Leiria e na profundización dos estudos en intervención socioeducativa, o máster en Mediación Intercultural e Intervención Social; e o desenvolvemento do curso en Educación Social na Escola Superior de Educación do Instituto Politécnico do Porto, iniciativa pioneira no ensino do bacharelato en Educación Social, en 1993, onde o ámbito da protección dos nenos e mozos en perigo, en particular o sistema de acollida familiar, constituíu unha das principais liñas de investigación.

Este artigo presenta un estudo histórico do Título Superior en Educación Social (HTSE) da Universidade do Algarve. O estudo utiliza un marco teórico-conceptual para destacar as tendencias nos procesos de formación académica e a súa influencia na aparición de tipos e perfís de educadores sociais. A análise examina o contexto institucional da formación recibida, incluído o espírito de formación predominante e as características e contradicións específicas do programa. Os resultados ofrecen perspectivas epistemolóxicas sobre a futura dirección das institucións de formación e formación en educación social.

Nesta colaboración se presenta, desde o ollar e vivencia das e dos propios profesionais, o camiño que a Educación Social percorreu na España como profesión desde os anos 70 do século XX até a actualidade. Desde unha perspectiva histórica, se presentan por un lado os procesos externos ou sociais de articulación como suxeito colectivo, a realización da formación universitaria de grao medio e o recoñecemento da utilidade da nosa acción e da súa regulamentación como profesión E por outro lado, os percorridos internos de construción de identidade desde a constitución dos documentos profesionais (definição de Educación Social, Código Deontolóxico, e Catálogo de Funcións e Competencias das Educadoras e Educadores Sociais). Faise tamén referencia á necesidade de continuar empeñados na mellora das condicións sociolaborais e da dignidade no exercicio da nosa profesión, a fin de obter condicións dignas. E se recollen algúns dos desafíos, en perspectiva, que a Educación Social ten para os próximos anos.
 

 

   

A Educación Social é unha profesión social e educativa que veu colaborar na clarificación de competencias fronte a outras áreas similares, nomeadamente de profesións de acción social, con máis anos de intervención en Portugal. A identidade profesional dos educadores sociais ten sido realizada pola práxis dos propios profesionais, mais tamén fortemente fomentada pola Asociación Profesional que os representa, a Asociación dos Profesionais Técnicos Superiores de Educación Social (APTSES). O asociativismo e os seus movementos sociais teñen sido cruciais no desenvolvemento da profesión e do perfil do educador social. Nun panorama de transformacións e dinámicas sociais inesperadas, pautadas ao longo destes últimos anos pola Pandemia da COVID-19 e pola ocupación da Ucraína polas tropas rusas, a Educación Social revélase como un campo profesional en expansión, cuxos instrumentos e metodoloxías de intervención esixen unha adecuación e avaliación continuas, unha nova formalización, compromiso e lexitimación profesional e científica.

 

   

A socioloxía da educación xurdiu e desenvolveuse en España en íntima relación coa transición democrática. Unha das súas principais finalidades foi a análise do sistema escolar autoritario, herdado da ditadura, co fin de contribuír a transformalo, é dicir, a democratizalo. Neste artigo Julia Varela sintetiza as tres principais liñas das súas inves-tigaciones en socioloxía da educación centradas na aplicación do modelo xenealóxico de análise, en contribucións relacionadas coas reformas educativas, especialmente da LOGSE, en fin, nas relacións complexas entre o acceso á educación regrada e domínaa-ción masculina. Son análise que forman parte dun colexio de pensamento crítico destinado a servir de apoio a novas investigacións sociolóxicas do campo educativo.  

Este traballo, que tivo por base a tese doutoral titulada “A Educación en Vila Nova de Gaia, entre 1880 e 1930: Asociacións, Escolas e Personalidades”, consiste no estudo das Escolas Móbiles polo Método de João de Deus e das Escolas Móbiles Oficiais creadas en Vila Nova de Gaia na viraxe para o século XX. A través do cruzamento de fontes hemerográficas e documentais, sitas no Museo João de Deus, procurouse avaliar a contribución desta experiencia pedagóxica no proceso de alfabetización do concello máis extenso do distrito do Porto e o terceiro máis poboado de Portugal.

Este estudo dedícase ao Centro Infantil Helen Keller, imprescindible para o  estudo da historia pedagóxica da deficiencia de mediados do século XX. Integrado no Movemento da Escola Moderna, alí se encontran nenos con diversas características no campo da aptitude visual. Recolle a súa actividade en particular na revista A Pérola, producida por traballos dos alumnos, reflexo do espírito cooperativo entre docentes e discentes. Este periódico é moito máis que unha lectura do cotián escolar producida en grafismos a tinta e en Braille, é unha forma de divulgar os obxectivos pedagóxicos da escola: a inclusión do outro, a harmonización da diferenza e a celebración da diversidade pedagóxica, preparando cada alumno para a integración social, académica e laboral, en fin, para a capitalización dunha escolarización integradora nas súas vidas.  

O ensino galego viviu nos anos da II República un momento dourado. Mestres e mestras asumiron novas técnicas educativas, rexeitaron visións seculares e acientifistas do ensino e trataron de rachar coa visión clasista deste. Mestres como Fernando Barcia e Ber-nardo Mato foron unha pequena parte daquela forma nova de ensinar e, no fondo, de vivir.

En los Colegios de Anceis, la Guardia y Vigo é un libro conmemorativo elaborado por dous ex-alumnos seus, Xavier Ozores Pedrosa e Juan Moreno Oterino, publicado en 1925 con motivo das vodas de ouro do colexio xesuíta Apóstol Santiago (1872-1922) fundado pola Compañía en Galicia, que recolle “una colección de fotografías, y una conversación de dos antiguos alumnos, que dirán lo que vosotros habéis dicho en cien conversaciones, haciendo ésta, por lo tanto el número ciento uno”. A través de 331 páxinas, este documento reflicte en diferentes apartados aspectos sobre a vida académica desta senlleira institución desde os seus inicios no pazo de Anceis (A Coru-ña, 1872-1875) berce familiar dun dos autores, pasando pola Pasaxe de Camposancos (A Guarda, 1875-1916) ata o seu traslado definitivo a Bella Vista (Vigo) en 1916.

As Irmandades da Fala estaban persuadidas de que o seu proxecto político e cultural requiría unha educación que transmitise coñecementos e valores orientados á galeguización da sociedade. Esta educación debía canalizarse a través de diversos medios, como a prensa, as conferencias ou a literatura, e tamén a través da escola.

Despois de moitos anos de intensa investigación e estudo, o Consello da Cultura Galega acaba de publicar unha nova edición completa de De historia natural e de todo xénero de erudición, escrita entre 1762 e 1765 polo ilustrado galego benedictino Martín Sarmiento. Do mesmo xeito que outras obras do gran polígrafo e erudito escritas entre 1743 e 1770, este libro contén numerosas reflexións didácticas e análises de diferentes temas educativos, e está imbuído da influencia dos compañeiros pedagogos de Sarmiento e contemporáneos da Ilustración Comenius, Locke, Rollin e Verney.

Nunha perspetiva historia-antropolóxica-pedagóxica-institucional, o autor de Na rota da educação: epistemologia, teoria, história aclaranos un conxunto de conceptos internos ao campo da educación. O seu intento é o de saber de que forma conceptos sociopedagóxicos e histórico-antropolóxicos foron sendo incorporados no campo conceptual da educación. A obra foxe dunha orientación metodolóxica común, ou sexa, de “manual-modelo”. Por exemplo, o autor non fundamenta a narrativa na cronoloxía de feitos ou na mención particular a correntes pedagóxicas. En síntese, aquilo que Justino Magalhães procura é dar unha visión panorámica da educación e das ciencias da educación, seguindo un conxunto de tópicos e de subtópicos – remitindo para múltiples “entradas” – que poñen en evidencia o suxeito contemporáneo escolarizado. Estamos perante unha investigación densa e profunda do punto de vista teórico (de lectura absolutamente obrigatoria).

A obra aquí recensionada analiza a traxectoria histórica do Bureau International d’*Éducation (BIE) desde a súa creación, en 1925, até 1952 (momento en que asina unha convención coa recentemente-creada Unesco). O BIE transformouse, a partir de 1929, baixo a dirección de Jean Piaget, na primeira instancia intergubernamental dedicada á educación asumindo o papel de “emblema” ou “matriz” do internacionalismo educativo.

Na conmemoración dos 160 anos da súa existencia, o Asilo de São João (máis tarde denominado Internado de São João) é obxecto dun retrato preciso, trazado por Nuno Ferreira sobre a institución dedicada á educación de nenas, ás súas formas de vida en réxime de internado, as dificultades de financiamento e xestión e a natureza da misión benemérita e educativa, de raíz masónica, que representaba o asilo.

A obra A música represaliada. Unha foliada de memoria, coordinado baixo a batuta do investigador, mestre e músico arousán José Luis do Pico Orjais, e promovido pola Área de Memoria Histórica do Servizo de Patrimonio Documental e Bibliográfico da Deputación de Pontevedra, compila vinte e catro artigos que rescatan do esquecemento diferentes entidades e persoas relacionadas coa música que padeceron a represión franquista. Esta “partitura da memoria” ven acompañada de pezas musicais ás que se pode acceder a través do código QR incorporado na publicación. O libro procura recuperar a memoria de biografías que reflicten crimes do franquismo e poñer en valor o legado que estas persoas deixaron no exercicio do seu oficio, “porque cada composición recuperada é unha luz acendida na escuridade franquista” (Do Pico Orjais, 2023, p. 14).

 

Este é un traballo colectivo de pescuda histórico-educativa que vén marcar un punto de chegada sobre o estudo e o coñecemento das dinámicas referentes ao campo da educación rural no Brasil, en particular, do período comprendido entre os anos trinta e oitenta do século XX. O texto presenta unha colección revista de pescudas, informacións e significados sobre o que aconteceu no ámbito da educación rural no Brasil. Debido á súa riqueza de información e á súa corrección conceptual e metodológica, de agora en diante será unha obra de referencia.

Esta obra é o resultado dunha investigación profunda e sostida que busca rescatar o pasado; resucitar vivencias persoais sobre tempos significativos da vida remitíndoas a unha memoria colectiva; dar significado a fontes escondidas ou ignoradas; compartir coa comunidade resultados que reforzan a identidade local e enriquecen o colectivo académico e científico pola pluralidade de contribucións que presenta.

Este novo libro de Marc Depaepe, Frank Simon e Angelo Van Gorp é a culminación de máis de vinte anos de investigación sobre a vida e o traballo psicopedagóxico do médico belga e innovador educativo - en casa e internacionalmente - Jean-Ovide Roldecy. O libro reflicte a experiencia académica e metodolóxica dos autores, mentres reexaminan as ideas existentes sobre a biografía e o legado de Decroly á luz da nova información disruptiva de 'desmitificación'.