Vol. 18-19 (2015)

Considerando o coñecemento como motor da innovación nas sociedades modernas queremos repasar as capacidades de Galicia neste ámbito e valorar o nivel actual de aproveitamento das mesmas. A afirmación de que o coñecemento é o motor da innovación nas sociedades modernas poucos se atreven a negala no mundo actual. O que nos interesa aquí é como entendela en Galicia hoxe, a partir dunha observación panorámica do sistema galego de innovación, que atende especialmente aoseu motor universitario. Co gallo dos 25 anos da creación das universidades da Coruña e Vigo, optamos por una análise de presente e de futuro fronte á relembranza do que foi aquel proceso de segregación, do que se ten dito e escrito non pouco.

Este traballo é un intento por analizar a breve e recente historia da Universidade de Vigo, (1990-2015), empezando por factores contextuais das décadas anteriores que favorecen o nacemento da institución, para entrar de seguido na evolución da vida universitaria, agrupando os temas en cinco áreas: aspectos organizativos e de goberno democrático da universidade; campus, centros, titulacións, docencia e alumnado; profesorado e investigación; financiamento; Servizos á Comunidade, P.A.S. e extensión universitaria (Cultura, deporte, proxección social, normalización lingüística, servizos a estudantes e comunidade en xeral).
O proceso de democratización consistiu nun alto nivel de participación da comunidade universitaria, tanto no feito de dotarse dunha normativa de funcionamento, como nas decisións de xestión, incluída a elección dos sucesivos órganos unipersoais e colexiados de goberno. Os tres campus que integran a Universidade fóronse configurando coa transformación de centros e titulacións transferidos pola USC, así como coa creación doutros novos, que supuxeron un incremento constante de estudantes nos anos noventa, ata a cifra tope de mais de 30 000 no fin do século, e unha redución de títulos de primeiro e segundo ciclo nos últimos anos, dentro do proceso de aplicación das normas derivadas do EEES, compensado pola creación de novos estudos de posgrao e doutoramento. O número de estudantes tamén se reduciu pois o tamaño dos grupos nestes novos estudos é mais reducido. O cadro de profesorado practicamente triplicouse neste tempo, cun proceso de formación de doutores intenso e non exento de atrancos. Ademais das teses, a produción investigadora e de transferencia, de moitos grupos consolidados é salientable, especialmente en ámbitos da ciencia e da tecnoloxía. Todos estes esforzos nun marco orzamentario que poucas veces supuña unha aposta decidida por crear un Sistema Universitario Público Galego e de Calidade. Situación agravada nos últimos anos no escenario dunha política de recortes, que xera unha situación deficitaria no soporte da docencia e investigación. Ao longo dos 25 anos a Universidade foise dotando de servizos básicos de apoio á docencia, a investigación e á proxección social da universidade, engadindo áreas recentes como a Igualdade ou o Medio Ambiente para completar o cadro de servizos clásicos.

A Universidade da Coruña foi creada en 1989, aínda que a segregación dos centros e recursos que dependían da Universidade de Santiago non se produciu ata 1990. Despois de revisar os antecedentes desta institución, analizaremos a súa evolución institucional, profesorado, alumnado, persoal de administración e servizos, docencia e investigación. Este artigo é basicamente unha escolma da exposición titulada 25 anos de UDC. A Universidade na Coruña e Ferrol (A Coruña, Fundación Barrié, abril-setembro 2015).

A consecución de centros superiores de ensino foi unha constante demanda da cidade da Coruña, conformándose como un proxecto colectivo que se materializou en 1947 coa inauguración dos primeiros edificios da Cidade Escolar, situada na zona de Riazor e constituída por unha serie de espazos libres e edificios de uso docente. Unha ambiciosa proposta urbana de creación dun conxunto universitario elaborada polo arquitecto Antonio Tenreiro, deveu na construción de catro edificios proxectados por el: a Escola de Maxisterio, o Instituto de Ensinos Medios, a Escola de Comercio e a Escola de Náutica.

No estudo que se presenta a continuación abordamos a represión da que foron obxecto os mestres e as mestras de primeiro ensino da provincia de Lugo a partir do estoupido da guerra civil, en xullo do 1936. Concretamente, centrámonos na represión levada a cabo por vía administrativa, é dicir, en forma de depuracións laborais. No que atinxe ao marco temporal, focalizamos a nosa atención na primeira fase da depuración, que se estende dende o inicio do conflito bélico até novembro do 1936, momento en que comezan a funcionar as comisións depuradoras. Dende o punto de vista metodolóxico efectuamos unha aproximación cuantitativa, pero tamén unha aproximación cualitativa analizando os aspectos máis significativos que conformaron o proceso. A maiores, incluímos os nomes daquelas mestras e mestres que sufriron esta primeira acometida represora na provincia de Lugo, porque consideramos que os exercicios de memoria complementan a investigación histórica

A Institución Libre de Ensinanza, movemento de renovación pedagóxica que maior pegada deixou sentir no contexto español do século XX, outorgou á ética un valor educativo preeminente. Na base da educación en valores que a ILE procurou encóntrase a estética, cultivada de forma primordial mediante o coidado da natureza, as excursións, a educación física, os traballos manuais e a ensinanza artística e musical.

A metodoloxía do service-learning é relativamente nova como tal, xa que o seu nacemento data de principios do século XX, aínda que non recibiu o seu nome definitivo ata tempos relativamente recentes. O pioneiro para a maioría de autores é o coñecido filósofo e pedagogo John Dewey, a que nos referiremos nun apartado específico, dada a súa contribución á filosofía conformadora desta metodoloxía. Interesaranos examinar a medida en que a súa obra pedagóxica aparece reflectida no que na actualidade chaman, e chamamos, aprendizaxe-servizo.
O auténtico pulo desta metodoloxía prodúcese no último terzo do século XX, con especial relevancia nos Estados Unidos. A Europa non chegará ata os anos noventa da pasada centuria, e pode dicirse que a súa andaina en España apenas é perceptible ata a inauguración do novo século XXI.

As reformas da educación secundaria aprobadas baixo o Ministerio de Pidal en 1845 foron de importancia fundamental, como sabemos, para o desenvolvemento da moderna educación secundaria pública e urbana en España. Sen embargo, a cidade de Vigo, a pesar da súa notable expansión social ao longo da segunda metade do século XIX, non disporá de dito establecemento docente ata 1927, a pesar dos múltiples intentos locais para logralo. Case vinte anos despois de 1927 a cidade contará cun extraordinario edificio e instalacións dedicadas a este Instituto, grazas ao legado americano de Policarpo Sanz.

O valor educativo da natureza é un tema que conta cunha longa traxectoria histórica. Dende os comezos da vida na Terra, o ser humano tivo un vínculo especial co medio natural, un vínculo que foi evolucionando á par das distintas civilizacións. Nesta evolución atopamos a perspectiva educativa da natureza, cando se comeza a enxergar o medio natural como un espazo de relevantes posibilidades pedagóxicas. Así, neste artigo deterémonos a analizar esta perspectiva educativa na historia da educación desde unha dupla vertente: a escolar e a do tempo libre. A pesar de que o concepto de pedagoxía do ocio está circunscrito á Idade Contemporánea, naqueles primeiros momentos en que se comezou a empregar a natureza como fonte formativa xa se concibía o tempo libre nun sentido educativo e non de ociosidade, asociándoo co medio natural e as denominadas actividades ao aire libre.

O Diccionario de educación y métodos de enseñanza de Mariano Carderera resulta ser unha obra de temática educativa fundamental para coñecer a situación do ensino español, ou mesmo europeo, a mediados do século XIX. A ampla formación persoal e profesional do autor, bo coñecedor das experiencias pedagóxicas do momento e home ben documentado sobre a situación do sector docente, permitiulle elaborar unha obra básica para entender a situación do ensino no momento en que a describe, aínda que deban recoñecerse nela bastantes presupostos tradicionais, e mesmo reaccionarios nalgúns casos, como nas súas consideracións sobre as posibilidades educativas da muller. Preténdese aquí facer un percorrido polos contidos máis significativos dos catro volumes de que consta a obra, nos cales non faltan referencias a asuntos como diversos aspectos de historia da educación, a disciplina dos alumnos, a condición dos mestres, a distribución do tempo e do traballo na escola ou as estratexias pedagóxicas que cómpre desenvolver no ámbito educativo

Neste documento faise unha análise do proceso de selección e o resultado das probas de exame para ocupar o posto de directora na Escola Normal de Mestras de Ourense. 1880.

Novas: Historia da Educación de Galicia, España e máis alá. Notas de actividades e publicacións.

Recensión do libro: Antonio F.  Canales Serrano& Amparo Gómez Rodríguez (Eds.)  La larga noche de la educación española. El sistema educativo español en la postguerra.

Recensión do libro: Miriam Varela iglesias: Colegios, Cátedras y Escuelas. Vigo (1803-1929). Las primeras instituciones educativas.

Recensión do libro: Agustín Escolano Benito (2014): La España cubista de Luis Bello.  Visiones desde la escuela. 

Recensión do libro:  Nuccio Ordine (2015): A utilidade do inútil.

Recensión de libro: Fernando Cabral Pinto o (coord.): Educaçâo, História e Políticas. Tributo a Rogério Fernandes.

Recensión de libro: Xosé Fernández Fernández: Vicente Risco. Mestre de Mestres.

Recensión do libro: Antonio Viñao Frago (2014): Religión en las aulas. Una materia  controvertida.

Recensión do libro: : X.L. Carrión, J. Quintas, X.M. Cid, R. Soutelo, A barbarie silenciada. Amoeiro1936.

Recensión do libro: Gilbert de Tournai, De modo addiscendi (Sobre el modo de aprender). Edición bilingüe preparada por Javier Vergara Ciordia y Virgilio Rodríguez García. 

Recensión do libro:  Rosa Cid Galante (2014), O Ensino Primario en Ourense no Primeiro Terzo de Século XX. 

Recensión do libro: Fernando Álvarez Uría (2015): El reconocimiento de la humanidad. España, Portugal y América Latina en la génesis de la modernidad.

Recensión do libro:  Justino Magalhães (2010). Da cadeira ao banco. Escola e modernizaçâo (Séculos XVIII-XX).

Recensión do libro: Ángel S. Porto Ucha & Raquel Vázquez Ramil (2015): María de Maeztu. Una antología de textos.