Contido principal do artigo

Nelson Garcia Reinoso
Array
Ecuador
Yomara Quintero Ichazo
Escuela Superior Politécnica Agropecuaria de Manabí Manuel Félix López
Ecuador
María Fernanda Garzón Félix
Escuela Superior Politécnica Agropecuaria de Manabí Manuel Félix López
Ecuador
Vol. 19 Núm. 1 (2025): , Artículos, Páxinas 60-80
DOI: https://doi.org/10.17979/rotur.2025.19.1.11599
Recibido: xan. 9, 2025 Aceptado: feb. 5, 2025 Publicado: feb. 24, 2025
##submission.copyright## ##submission.howToCite##

Resumo

A literatura resalta a importancia de comprender a relación entre nivel educativo, motivacións culturais e emprendemento turístico. Este estudo explora a relación entre o nivel educativo, as motivacións culturais e o emprendemento turístico en Manabí, Ecuador. Mediante enquisas a emprendedores e técnicas de análise estatística multivariante, identificáronse dúas agrupacións industriais: “Emprendedor-Cultura” e “Emprendedor-Traballo”. O primeiro, integrado por emprendedores con educación superior e motivacións culturais arraigadas, mostra maior estabilidade empresarial e capacidade de xeración de emprego. En contraste, a segunda agrupación industrial está composto por emprendedores con menores niveis educativos e motivados principalmente pola necesidade económica, enfrontando maiores desafíos estruturais e unha menor consolidación dos seus negocios. Os resultados destacan a necesidade de deseñar políticas diferenciadas que fortalezan as capacidades empresariais desde un enfoque cultural e reduzan a vulnerabilidade económica, promovendo ecosistemas emprendedores sostibles. Esta análise contribúe ao debate sobre as dinámicas do emprendemento en contextos turísticos e expón estratexias para impulsar o desenvolvemento socioeconómico en Ecuador.

Descargas

Os datos de descargas todavía non están dispoñibles.

Métricas

Cargando métricas ...

Detalles do artigo

Citas

Abu Bakar, Abdul Rahim, Ahmad, Syed Zamberi, Wright, Norman., & Skoko, Hazbo (2017). The propensity to business startup: Evidence from Global Entrepreneurship Monitor (GEM) data in Saudi Arabia. Journal of Entrepreneurship in Emerging Economies, 9(3), 263–285. https://doi.org/10.1108/JEEE-11-2016-0049 DOI: https://doi.org/10.1108/JEEE-11-2016-0049

Alfonso, Rodney, Garcia, Nicolás, & Rodríguez, Alisis (2017). Promoción Turística Basada en una herramienta Web para el cantón Bolívar, Ecuador. Revista ECA Sinergia. Facultad de Ciencias Administrativas y Económicas. U.T.M., 8(1), 61–74. http://revistas.utm.edu.ec/index.php/ECASinergia/article/view/785 DOI: https://doi.org/10.33936/eca_sinergia.v8i1.785

Almeida, Antonio, & Garrod, Brian (2024). Drivers and inhibitors of entrepreneurship in Europe’s Outermost Regions: Implications for entrepreneurship education. International Journal of Management Education, 22(2). https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.100975 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.100975

Audretsch, David, Mason, Colin, Miles, Morgan P., & O’Connor, Allan (2021). Time and the dynamics of entrepreneurial ecosystems. Entrepreneurship and Regional Development, 33(1–2), 1–14. https://doi.org/10.1080/08985626.2020.1734257 DOI: https://doi.org/10.1080/08985626.2020.1734257

Barreiro, Rosario, López, Selena, & Garcia, Nelson (2024). Propuesta de indicadores de competitividad turística en el desarrollo de emprendimientos de la zona norte de Manabí, Ecuador. Kalpana, 26(julio-2024), 17–94. https://www.researchgate.net/publication/382140566

Barrero, Juan Pablo, Delgado-García, José B., & Pérez-Fernández, Héctor (2024). Training entrepreneurs in culturally diverse countries. Influence of Social Norms on Entrepreneurial Intention. International Journal of Management Education, 22(3). https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.101059 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.101059

Blenker, Poul, Dreisler, Poul, Faergemann, Henrik M., & Kjeldsen, Jens (2008). A framework for developing entrepreneurship education in a university context. International Journal Entrepreneurship Education in a University Context, 5(1), 45–63. DOI: https://doi.org/10.1504/IJESB.2008.015953

Bravo, Idilia Fernanda, Bravo, María Ximena, Preciado, Joffre Danny, & Mendoza, Mariana (2021). Educación para el emprendimiento y la intención de emprender. Revista Economía y Política, 118–138. http://scielo.senescyt.gob.ec/pdf/rep/n33/2477-9075-rep-33-00139.pdf DOI: https://doi.org/10.25097/rep.n33.2021.08

Brush, Candida, Ali, Asim, Kelley, Donna, & Greene, Patricia. (2017). The influence of human capital factors and context on women’s entrepreneurship: Which matters more? Journal of Business Venturing Insights, 8(April), 105–113. https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2017.08.001 DOI: https://doi.org/10.1016/j.jbvi.2017.08.001

Carballo, Roberto, Fraiz, José Antonio, Araíjo, Noelia, & Rivo, Elena (2016). Segmentación del mercado de un destino turístico de interior. El caso de A Ribeira Sacra (Ourense). PASOS. Revista de Turismo y Patrimonio Cultural, 14(2), 369–383. https://doi.org/10.25145/J.PASOS.2016.14.024 DOI: https://doi.org/10.25145/j.pasos.2016.14.024

Carpenter, Alex, & Wilson, Rachel (2022). A systematic review looking at the effect of entrepreneurship education on higher education student. International Journal of Management Education, 20(2), 100541. https://doi.org/10.1016/j.ijme.2021.100541 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2021.100541

Clemente, José Serafín, Roig, Bernat, Valencia, Sara, rabadán, María Teresa y Martínez, Cristina (2008). Actitud hacia la gastronomía local de los turistas: dimensiones y segmentación de mercado. PASOS. Revista de Turismo y Patrimonio Cultural, 6(2), 189–198. https://doi.org/10.25145/j.pasos.2008.06.015 DOI: https://doi.org/10.25145/j.pasos.2008.06.015

Duan, Carson, Sandhu, Kamaljeet, & Kotey, Bernice (2021). Understanding immigrant entrepreneurship: a home-country entrepreneurial ecosystem perspective. New England Journal of Entrepreneurship, 24(1), 2–20. https://doi.org/10.1108/NEJE-05-2020-0013 DOI: https://doi.org/10.1108/NEJE-05-2020-0013

Feola, Rosangela, Crudele, Chiara & Celenta, Ricky (2024). Developing cross-cultural competence in entrepreneurship education: What is the role of the university. International Journal of Management Education, 22(3), 101055. https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.101055 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.101055

Fuentelsaz, Lucio, González, Consuelo, Maícas, Juan Pedro, & Montero, Javier (2015). How different formal institutions affect opportunity and necessity entrepreneurship. BRQ Business Research Quarterly, 18(4), 246–258. https://doi.org/10.1016/j.brq.2015.02.001 DOI: https://doi.org/10.1016/j.brq.2015.02.001

García-González, Abel, & Ramírez-Montoya, María Soledad (2021). Social entrepreneurship education: changemaker training at the university. Higher Education, Skills and Work-Based Learning, 11(5), 1236–1251. https://doi.org/10.1108/HESWBL-01-2021-0009 DOI: https://doi.org/10.1108/HESWBL-01-2021-0009

García-Rodríguez, Francisco Javier, Gil-Soto, Esperanza, Ruiz-Rosa, Inés, & Gutiérrez-Taño, Desiderio (2017). Entrepreneurial potential in less innovative regions: the impact of social and cultural environment. European Journal of Management and Business Economics, 26(2), 163–179. https://doi.org/10.1108/EJMBE-07-2017-010 DOI: https://doi.org/10.1108/EJMBE-07-2017-010

Garcia, Nelson. (2022). Desarrollo territorial sostenible del turismo en Manabí, Ecuador. Modelos y estrategias [Universidad de Alicante]. https://rua.ua.es/dspace/handle/10045/133318

Garcia, Nelson (2024). La innovación del modelo de negocio sostenible en los emprendimientos turísticos ecuatorianos: una revisión sistemática de la literatura. Región y Sociedad, 36(e1855). https://doi.org/10.22198/rys2024/36/1855 DOI: https://doi.org/10.22198/rys2024/36/1855

Garcia, Nelson (2025). Medición de competitividad en ecosistemas emprendedores del turismo: modelo, metodología y herramienta de evaluación. Reflexiones, 104(2), 1–27. https://doi.org/10.15517/rr.v104i2.61419

GEM ECUADOR (2020). Global Entrepreneurship Monitor Ecuador 2019/2020. ESPAE, Escuela de Negocios de La ESPOL. https://www.espae.edu.ec/wp-content/uploads/2021/02/GEM_Ecuador_2019.pdf

Gobierno Provincial Manabí (2015). Plan de Desarrollo y Ordenamiento Territorial Manabí 2015 - 2024 provincia del Milenio, 1–310. http://app.sni.gob.ec/sni-link/sni/PORTAL_SNI/data_sigad_plus/sigadplusdocumentofinal/1360000120001_PDyOT_Manabi_actualizado_31-10-2016_último_29-12-2016_09-46-27.pdf

Gorgievski, Marjan J., Stephan, Ute, Laguna, Manuel, & Moriano, Juan Antonio (2018). Predicting Entrepreneurial Career Intentions: Values and the Theory of Planned Behavior. Journal of Career Assessment, 26(3), 457–475. https://doi.org/10.1177/1069072717714541 DOI: https://doi.org/10.1177/1069072717714541

Halaby, Charles N. (2003). Where job values come from: Family and schooling background, cognitive ability, and gender. American Sociological Review, 68(2), 251–278. https://doi.org/10.2307/1519768 DOI: https://doi.org/10.1177/000312240306800204

Hayton, James, & Cacciotti, Gabriella (2014). Culture and entrepreneurship: Empirical evidence for direct and indirect effects. In Handbook of Research on Entrepreneurship: What We Know and What We Need to Know (Issue 2002). https://doi.org/10.4337/9780857936929.00014 DOI: https://doi.org/10.4337/9780857936929.00014

Hayton, James, George, Gerard, & Zahra, Shaker A. (2002). National culture and entrepreneurship: A review of behavioral research. Entrepreneurship Theory and Practice, 26(4), 33–52. https://doi.org/10.1177/104225870202600403 DOI: https://doi.org/10.1177/104225870202600403

Hoffmann, Anders, Junge, Martin, & Malchow-Møller, Nikolaj (2015). Running in the family: parental role models in entrepreneurship. Small Business Economics, 44(1), 79–104. https://doi.org/10.1007/s11187-014-9586-0 DOI: https://doi.org/10.1007/s11187-014-9586-0

Hofstede, Geert (2011). Dimensionalizing Cultures: The Hofstede Model in Context. Online Readings in Psychology and Culture, 2(1), 1–26. https://doi.org/10.9707/2307-0919.1014 DOI: https://doi.org/10.9707/2307-0919.1014

Hogendoorn, Bram, Rud, Iryna, Groot, Wim, & Maassen van den Brink, Henriëtte (2019). The Effects of Human Capital Interventions on Entrepreneurial Performance in Industrialized Countries. Journal of Economic Surveys, 33(3), 798–826. https://doi.org/10.1111/joes.12308 DOI: https://doi.org/10.1111/joes.12308

Hsu, Dan, Burmeister-Lamp, Katrin, Simmons, Sharon A., Foo, Maw Der, Hong, Michelle & Pipes, Jesse (2019). “I know I can, but I don’t fit”: Perceived fit, self-efficacy, and entrepreneurial intention. Journal of Business Venturing, 34(2), 311–326. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2018.08.004 DOI: https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2018.08.004

Huang, Yan, Oppewal, Harmen, & Mavondo, Felix (2013). The influence of ethnic attributes on ethnic consumer choice of service outlet. European Journal of Marketing, 47(5), 877–898. https://doi.org/10.1108/03090561311306930 DOI: https://doi.org/10.1108/03090561311306930

INEC (2020). Encuesta Nacional de Empleo, Desempleo y Subempleo (ENEMDU). Instituto Nacional de Estadística y Censos. http://indicadores.igualdad.gob.ec/DatosIndicadores-41-7-98

Intriago, María Marcelina, Vélez, Anita Maribel, & Garcia, Nelson (2021). Producto Agroturístico en el aprovechamiento del potencial de los espacios rurales: cantón Chone. Revista Internacional de Gestión, Innovación y Sostenibilidad Turística, 1(1), 59–64. https://revistasespam.espam.edu.ec/index.php/rigistur/article/view/258

Jie, Shuijing & Harms, Rainer (2017). Cross‐Cultural Competences and International Entrepreneurial Intention: A Study on Entrepreneurship Education. Education Research International, 2017(1). https://doi.org/10.1155/2017/9042132 DOI: https://doi.org/10.1155/2017/9042132

Jiménez, Alfredo, Palmero-Cámara, Carmen, González-Santos, María Josefa, González-Bernal, Jerónimo & Jiménez-Eguizábal, Juan Alfredo (2015). The impact of educational levels on formal and informal entrepreneurship. BRQ Business Research Quarterly, 18(3), 204–212. https://doi.org/10.1016/j.brq.2015.02.002 DOI: https://doi.org/10.1016/j.brq.2015.02.002

Krueger, Norris F., Reilly, Michael D., & Carsrud, Alan L. (2000). Competing models of entrepreneurial intentions. Journal of Business Venturing, 15(5), 411–432. https://doi.org/10.1016/S0883-9026(98)00033-0 DOI: https://doi.org/10.1016/S0883-9026(98)00033-0

Kusio, Tomasz, & Fiore, Mariantonietta (2020). The perception of entrepreneurship culture by internal university stakeholders. European Business Review, 32(3), 443–457. https://doi.org/10.1108/EBR-05-2019-0087 DOI: https://doi.org/10.1108/EBR-05-2019-0087

Levie, Jonathan, & Autio, Erkko. (2008). A theoretical grounding and test of the GEM model. Small Business Economics, 31(3), 235–263. https://doi.org/10.1007/s11187-008-9136-8 DOI: https://doi.org/10.1007/s11187-008-9136-8

Levine, Ross, & Rubinstein, Yona. (2016). Smart and Illicit: Who Becomes an Entrepreneur and Do They Earn More? The Quarterly Journal of Economics Advance Access, July, 1–22. https://doi.org/10.1093/qje/qjw044 DOI: https://doi.org/10.1093/qje/qjw044

Lin, Michel, Sharma, Amit, Pan, Bing, & Quadri-Felitti, Donna (2023). Information asymmetry in the innovation adoption decision of tourism and hospitality SMEs in emerging markets: A mixed-method analysis. Tourism Management, 99, 1–12. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2023.104793 DOI: https://doi.org/10.1016/j.tourman.2023.104793

López, Ángeles, Vázquez, Paula & Muñoz, Nieves (2006). Estudio de la actividad emprendedora en España mediante un análisis de conglomerados. Esic Market, 124, 145–172. https://investigacion.usc.es/documentos/5d1df6c329995204f76777f5

Mars, Matthew M., & Ginter, Mary Beth (2012). Academic Innovation and Autonomy: An Exploration of Entrepreneurship Education Within American Community Colleges and the Academic Capitalist Context. Community College Review, 40(1), 75–95. https://doi.org/10.1177/0091552111436209 DOI: https://doi.org/10.1177/0091552111436209

Martínez-Martínez, Sofía Louise (2022). Entrepreneurship as a multidisciplinary phenomenon: culture and individual perceptions in business creation. Academia Revista Latinoamericana de Administración, 35(4), 537–565. https://doi.org/10.1108/ARLA-02-2021-0041 DOI: https://doi.org/10.1108/ARLA-02-2021-0041

MINTUR (2021). Visualizador de Información Turística. Indicadores Económicos en Turismo. Ministerio de Turismo del Ecuador. https://servicios.turismo.gob.ec/turismo-en-cifras/visualizador-competitividad/

Omri, Anis (2020). Formal versus informal entrepreneurship in emerging economies: The roles of governance and the financial sector. Journal of Business Research, 108(April 2019), 277–290. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2019.11.027 DOI: https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2019.11.027

Omri, Anis, & Afi, Hatem (2020). How can entrepreneurship and educational capital lead to environmental sustainability? Structural Change and Economic Dynamics, 54, 1–10. https://doi.org/10.1016/j.strueco.2020.03.007 DOI: https://doi.org/10.1016/j.strueco.2020.03.007

Postigo, Álvaro, García-Cueto, Eduardo, Muñiz, José, González-Nuevo, Carlos, & Cuesta, Marcelino (2023). Measurement invariance of entrepreneurial personality in relation to sex, age, and self-employment. Current Psychology, 42(4), 3160–3170. https://doi.org/10.1007/s12144-021-01685-9 DOI: https://doi.org/10.1007/s12144-021-01685-9

Ramírez-Montoya, María Soledad, Casillas-Muñoz, Fidel, Tariq, Rasikh, Álvarez-Icaza, Inés & Portuguez-Castro, May (2024). Reimagining the future through the co-creation of social entrepreneurship in higher education: a multivariate prediction model approach. Kybernetes, 54(16), 1–19. https://doi.org/10.1108/K-07-2024-1924 DOI: https://doi.org/10.1108/K-07-2024-1924

Ratten, Vanessa, & Usmanij, Petrus (2021). Entrepreneurship education: Time for a change in research direction? International Journal of Management Education, 19(1), 100367. https://doi.org/10.1016/j.ijme.2020.100367 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2020.100367

Reynolds, Paul, Bygrave, William, Autio, Erkko, Cox, Larry, & Hay, Michael (2002). Global Entrepreneurship Monitor 2002 Executive Report. Babson College, London Business School and Kauffman Foundation. https://doi.org/10.13140/RG.2.1.1977.0409

Rocha, Raysa Gonçalves, Paço, Arminda do, & Alves, Helena (2024). Entrepreneurship education for non-business students: A social learning perspective. International Journal of Management Education, 22(2), 100974. https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.100974 DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijme.2024.100974

Salati, Gustavo Hermínio, Sadao, Edson & Pedro, Matheus (2018). Effects of Entrepreneurial Characteristics and University Environment on Entrepreneurial Intention. Revista de Administração Contemporânea, 22(2), 226–248. https://doi.org/10.1590/1982-7849rac2018170133 DOI: https://doi.org/10.1590/1982-7849rac2018170133

Saoula , Oussama, Shamim, Amjad , Ahmad, Munawar Javed & Abid, Muhammad Farrukh (2023). Do entrepreneurial self-efficacy, entrepreneurial motivation, and family support enhance entrepreneurial intention? The mediating role of entrepreneurial education. Asia Pacific Journal of Innovation and Entrepreneurship, 17(1), 20–45. https://doi.org/10.1108/apjie-06-2022-0055 DOI: https://doi.org/10.1108/APJIE-06-2022-0055

Schmidt, Serje & Bohnenberger, Maria Cristina (2009). Perfil Empreendedor e Desempenho Organizacional. Entrepreneurial Profile and Organizational Performance. Revista de Administração Contemporânea, 13(3), 450–467. https://doi.org/10.1590/S1415-65552009000300007 DOI: https://doi.org/10.1590/S1415-65552009000300007

SENPLADES (2017). Plan Nacional de Desarrollo 2017-2021-Toda una Vida. Secretaría Nacional de Planificación y Desarrollo de Ecuador. http://www.planificacion.gob.ec/wp-content/uploads/downloads/2017/10/PNBV-26-OCT-FINAL_0K.compressed1.pdf

Shakeel, Muhammad, Yaokuang, Luo, & Gohar, Ali (2020). Identifying the Entrepreneurial Success Factors and the Performance of Women-Owned Businesses in Pakistan: The Moderating Role of National Culture. SAGE Open, 10(2). https://doi.org/10.1177/2158244020919520 DOI: https://doi.org/10.1177/2158244020919520

Soria-Barreto, Karla, Zuniga-Jara, Sergio & Ruiz-Campo, Sofía (2016). Educación e intención emprendedora en estudiantes universitarios: Un caso de estudio. Formacion Universitaria, 9(1), 25–34. https://doi.org/10.4067/S0718-50062016000100004 DOI: https://doi.org/10.4067/S0718-50062016000100004

Thomassen, Mette Lindahl, Williams Middleton, Karen, Ramsgaard, Michael Breum, Neergaard, Helle, & Warren, Lorraine. (2020). Conceptualizing context in entrepreneurship education: a literature review. International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, 26(5), 863–886. https://doi.org/10.1108/IJEBR-04-2018-0258 DOI: https://doi.org/10.1108/IJEBR-04-2018-0258

Triyono, Mochamad Bruri, Mutohhari, Farid, Kholifah, Nur, Nurtanto, Muhammad Nurtanto, Subakti, Hani, & Prasetya, Kiftian Hady (2023). Examining the Mediating-Moderating Role of Entrepreneurial Orientation and Digital Competence on Entrepreneurial Intention in Vocational Education. Journal of Technical Education and Training, 15(1), 116–127. https://doi.org/10.30880/jtet.2023.15.01.011 DOI: https://doi.org/10.30880/jtet.2023.15.01.011

Valenzuela-Keller, Andrés Alejandro, Gálvez-Gamboa, Francisco Antonio, Contreras, Daniel Rodrigo, & Parraguez, Felipe (2021). Análisis del perfil emprendedor para la formación de las nuevas generaciones de jóvenes chilenos. Información Tecnológica, 32(1), 209–216. https://doi.org/10.4067/S0718-07642021000100209 DOI: https://doi.org/10.4067/S0718-07642021000100209

Vegetti, Federico & Adascalitei, Dragos (2017). The impact of the economic crisis on latent and early entrepreneurship in Europe. The International Entrepreneurship and Management Journal, 13(4), 1289–1314. https://doi.org/10.1007/s11365-017-0456-5 DOI: https://doi.org/10.1007/s11365-017-0456-5

Vladasel, Theodor, Lindquist, Matthew J., Sol, Joeri, & van Praag, Mirjam (2021). On the origins of entrepreneurship: Evidence from sibling correlations. Journal of Business Venturing, 36(5). https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2020.106017 DOI: https://doi.org/10.1016/j.jbusvent.2020.106017

Walter, Sascha G., Parboteeah, K. Praveen, & Walter, Achim (2013). University departments and self-employment intentions of business students: A cross-level analysis. Entrepreneurship: Theory and Practice, 37(2), 175–200. https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2011.00460.x DOI: https://doi.org/10.1111/j.1540-6520.2011.00460.x